شاید چیزهایی درباره‌ی ذهن آگاهی، و هم‌چنین هنر درمانی شنیده باشید – ولی آیا چیزی درباره‌ی هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی (MBAT) می‌دانید؟ این مفهومِ نسبتا جدید برای نخستین بار به طور رسمی در ۲۰۰۹ توسط روانشناس و نویسنده‌ای به نام لاری راپاپورت در کتابی تحت عنوان “ذهن آگاهی و هنر درمانی” معرفی شد. هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، در ساده‌ترین حالت، فواید تمرین‌های ذهن آگاهی (برای مثال، مراقبه) را با ساختار یک چارچوب هنر درمانی ترکیب میکند.
تعریف هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
اجزای مختلفی در ایجاد مفهوم هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی نقش دارند.
ذهن آگاهی
مفهوم ذهن آگاهی ریشه در آیین‌های بودایی دارد و بازتابی از تمرکز بر آگاهی از هیجان‌ها، حس‌های فیزیکی بدن، و شعور و آگاهی است. وقتی ذهن آگاه هستید، یعنی دارای توانایی تکامل یافته‌ای برای آگاهی از خویشتن و ظرفیتی برای بازتاب این توانایی بر تجربه‌ها و زندگی روزمره‌تان هستید.
هنر درمانی
هنر درمانی نخستین بار در دهه‌ی ۱۹۴۰ به عنوان بخشی از فرایند درمان سر زبان‌ها افتاد؛ هنر درمانی به عنوان متدی برای استفاده از هنر به صورت یک روش مستقل برای روان درمانی یا به عنوان بخشی از فرایند روان درمانی شناخته می‌شود. جهت کمک به درک این مفهوم، به دو مثال زیر توجه کنید:
الف. در روش “هنر به مثابه درمان”، شما به عنوان یک بیمار یک اثر هنری خلق می‌کنید تا از طریق آن بتوانید به شناسایی و رهاسازی هیجان‌هایی بپردازید که درون خودتان حبس کرده‌اید.
ب. در “روان درمانی با کمک هنر”، شخص درمانگر با تحلیل آثار هنری که شما خلق کرده‌اید، به عمق مشکلات روانی و هیجان‌های‌تان پی می‌برد.
کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی
کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی (MBSR) به عنوان پیش نیازی برای هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، جهت کمک به بیماران برای نزدیک شدن به موقعیت‌هایی است که باعث رسیدن فرد به جایگاهی از پذیرش و خودآگاهی می‌شوند. به این ترتیب، کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی به عنوان تکنیکی شناخته می‌شود که به بهبود درک شما از دنیای درون و هیجان‌های‌تان کمک میکند. کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی از تکنیک‌هایی نظیر بدن آگاهی (body scanning) و مراقبه بهره می‌برد.
هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
ترکیب ذهن آگاهی و هنر درمانی منجر به ایجاد یک روش درمانی به نام هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی می‌شود که برای نخستین بار توسط لاری راپاپورت معرفی شد. این روش درمانی فلسفه‌ی ذهن آگاهی را در فضای هنر درمانی ترکیب میکند. به عبارت دیگر، شما به عنوان روشی برای کندوکاو در وجود خود (طی یک رفتار ذهن آگاهانه) وارد فرایند خلاقانه‌ای از ایجاد یک اثر هنری می‌شوید.
هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی به تدریج به عنوان ابزاری برای بهبود شرایط بیماران از لحاظ روانی شناخته می‌شود؛ با این حال، شواهد مبتنی بر پژوهش در این زمینه آن‌چنان کافی نیستند، به خصوص در مورد مطالعاتی که قدرت درمانی آن را با استفاده از گروه کنترل مورد آزمایش قرار داده باشند (به منظور تایید این مسئله که هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی از درمان به وسیله‌ی دارونما یا پلاسیبو بهتر عمل میکند). نام دیگری که بر روی هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی گذاشته‌اند “هنردرمانی تمرکز محور” است؛ به این معنی که باید بر تغییر جهت تمرکز به عنوان بخشی از تجربه‌ی هنری و درمانی تاکید کرد.
لاری راپاپورت هنگام مطرح کردن مفهوم هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، به نظریه‌ی روانشناسی به نام یوجین گندلین در خصوص تمرکز نیز اشاره کرد. از نظر گندلین، بیمارانی که در جلسات روان درمانی به بیش‌ترین سطح بهبود رسیده‌اند، آن‌هایی هستند که به عمق وجود جسمی خود متصل شدند. در اصل، هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی تصورات را با جسم انسان در هم می‌آمیزد، و به بیمار امکان می‌دهد احساسات خود را به شکلی بیان کند که شاید هرگز نتواند آنها را با استفاده از واژه‌ها به زبان بیاورد.
فواید هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
پژوهش‌های تجربی فواید متعددی را برای هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی شناسایی کرده‌اند. برخی از مشکلات روانشناختی که به هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی واکنش‌های امیدوار کننده‌ای از خود نشان داده‌اند (به ویژه، در مورد آدم‌هایی که هم‌زمان دچار بیماری‌های جسمی نیز شده بودند)، شامل موارد زیر هستند:
الف. اختلالات اضطراب
ب. اختلالات خوردن
پ. سوء مصرف مواد (پیشگیری از عود)
ت. اختلالات افسردگی
ث. مشکلات مربوط به استرس
ج. مشکلات مربوط به خشم
معمولا از هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی برای بیمارانی استفاده می‌شود که دچار مشکلات جسمی نیز هستند، از جمله بیماری سرخرگ کرونری (CAD)، و انواع مختلفی از سرطان؛ این روش درمانی باعث تسکین نگرانی‌های روانی در این قبیل بیماران می‌شود. هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی ممکن است به کاهش سطوح پریشانی و بهبود کیفیت زندگی در این قبیل بیماران کمک کند.
برخی از فواید خاص روانشناختی هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی که در کتاب‌ها و مقاله‌های مختلف به آنها اشاره شده‌اند، شامل موارد می‌شوند:
۱. بهبود ثبات روانی
۲. بهبود کیفیت زندگی
۳. ایجاد تغییراتی در الگوهای مغز که باعث ایجاد آرامش و افزایش توجه و تمرکز می‌شوند
۴. افزایش ضخامت و رشد نواحی مربوط به ماده خاکستری در مغز
۵. تشکیل و رشد مسیرهای عصبی در مغز که بیماران را قادر به خلق و تمرکز بر آثار هنری می‌سازند
۶. کاهش سطح اجتنابِ شناختی که در آن، هنگام دچار شدن به پریشانی‌های روانی سطح آگاهی بیمار از افکار و رفتارهای‌اش پایین می‌آید
۷. بهبود قدرت شهود (توانایی درک مسائل به محض مشاهده‌ی آنها بدون نیاز به استدلال آگاهانه) و بهبود اعتماد به بدن خویش (چه احساسی دارید و این احساسات چه معانی دارند)
۸. افزایش سطح آگاهی هیجانی
۹. افزایش حس کنترل و توانایی برای در میان گذاشتن افکار درونی با دیگران
۱۰. بهبود سطح آگاهی از مشکلات زمینه‌ای و نهفته
۱۱. کسب توانایی بیان احساسات انتزاعی
۱۲. افزایش سطح عزت نفس و پذیرش خویش
۱۳. بهبود دامنه‌ی توجه
در نهایت، هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی از این نظر بسیار مفید است که انجام آن در مقایسه با شرکت در جلسات روان درمانی می‌تواند آسان‌تر باشد (البته، در صورتی که آن را آگاهانه و بدون نیاز به مراجعه نزد روانپزشک انجام دهید). مراقبه و هم‌چنین بسیاری از تمرین‌های ذهن آگاهی مبتنی بر هنر را می‌توانید داخل خانه‌تان به خوبی انجام دهید.
با این‌که هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی جایگزین تعامل با روانشناس یا درمانگر نمی‌شود، جهت مقابله با استرس و کنترل مشکلات روانشناختی، روش‌های گوناگونی وجود دارند که با استفاده از آنها بدون نیاز به پرداخت هزینه‌های هنگفت قادر خواهید بود از فواید هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی در زندگی روزمره‌تان بهره‌مند شوید.
نمونه‌هایی از هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی در عمل واقعا چگونه است؟ با این‌که این روش معمولا توسط یک درمانگر و در فضای مطب پزشک انجام می‌شود، بسیاری از این قبیل فعالیت‌ها را می‌توانید در فضای خانه‌ی خودتان را انجام دهید. ابتدا اجازه دهید به چند نمونه از تکنیک‌های هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی اشاره کنیم تا (اگر برای نخستین بار را درمانگر متخصص هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی ملاقات می‌کنید) متوجه شوید چه انتظاراتی باید از این روش درمانی داشته باشید.
هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی یک راه جالب و سرگرم کننده برای افزایش ذهن آگاهی در زندگی است؛ حتی اگر چنین کاری را فقط در خانه‌تان و بدون نظارت درمانگر انجام دهید.
هفته‌ای یک ساعت، دست به انجام کاری بزنید که ذهن آگاهی و هنر را در هم بیامیزد، و به این ترتیب، احتمال بهره‌مندی خود را از فواید و اثرات مثبت آن بر سلامت روان‌تان افزایش دهید.
الف. تصویر خودتان را بکشید. این یک تمرین برای خویشتن پذیری است. تا آن‌جا که می‌توانید سعی کنید تصویر خودتان را واقعی نقاشی کنید و هر گونه “نقص یا ایرادی” را که در این تصویر می‌بینید، به راحتی بپذیرید.
ب. آثار هنری را با ذهن آگاه مطالعه و بررسی کنید. با استفاده از تمام پنج حس خود، و با چشمانی باز و ذهنی آگاه آثار هنری را مشاهده کنید. چه چیزهایی می‌بینید، حس می‌کنید، لمس می‌کنید، می‌شنوید، یا می‌چشید؟ در زندگی روزمره‌تان دائما سعی کنید حس‌های خود را برانگیزانید و ناظر واکنش‌های‌تان به تمام اشکال هنر باشید.
پ. با استفاده از هنر، هیجان‌های خود را بیان کنید. همان‌طور که در حال رنگ‌آمیزی، مجسمه‌سازی، نقاشی، یا خلق هر اثر هنری دیگری هستید، سعی کنید هیجان‌ها و احساساتی را که درون بدن خود تجربه می‌کنید، به بیرون منتقل کنید. هنگام نقاشی یا رنگ‌آمیزی، هر گونه احساس بدنی خود را به خوبی در نظر داشته باشید. تمام اتفاقات خوشحال کننده یا استرس‌زای خود را در طول هفته از طریق هنر بیان کنید. احساساتی را که در بدن‌تان تجربه می‌کنید، مجددا برانگیزانید و آنها را در قالب یک اثر هنری به نمایش بگذارید تا برای شناسایی نیازهای برآورده نشده و هیجان‌های نهفته‌تان که هنوز راهی برای توجه و بیان آنها پیدا نکرده‌اید، به خودتان کمک کنید.
ت. به تغییرات ایجاد شده در میزان و نوع دردهای جسمی‌تان توجه کنید. اگر به دلیل ابتلا به یک بیماری جسمی دچار درد مزمن هستید، به این نکته توجه کنید که با خلق آثار هنری چه تغییراتی در این درد مشاهده می‌کنید.
ث. راه بروید و رنگ‌آمیزی کنید. کف پاهای‌تان را به رنگ آغشته کنید و با راه رفتن روی کاغذ، آثار هنری خلق کنید.
ج. یک کلاژ درست کنید. با خلق یک کلاژ یا تکه چسبانی، احساسات و هیجان‌های‌تان را بیان کنید.
چ. احوال خود را پیش و پس از خلق یک اثر هنری با هم مقایسه کنید. به این نکته دقت کنید که آیا پیش و پس از خلق یک اثر هنری بهبودی در وضعیت سلامت روانی‌تان مشاهده کرده‌اید یا خیر.
هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی برای کودکان
از هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی برای کودکان مبتلا به تروما یا ضربه‌های روحی، یا سایر کودکانی استفاده می‌شود که در حال درمانی بیماری بدنی خود و در بیمارستان بستری هستند. برای مثال، از این کودکان درخواست می‌شود تصورات‌شان را در مورد آینده یا احساسات درونی‌شان را نقاشی کنند. طبق شواهد تجربی، هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی برای کودکان باعث افزایش خود آگاهی، تاب‌آوری، و خود دلسوزی در آنها می‌شود.
سایر اشکال هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
علاوه بر خلق آثار هنری که به عنوان یک روش سنتی برای هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی شناخته می‌شود، این روش درمانی می‌تواند شامل نمایش درمانی یا موسیقی درمانی نیز باشد. در این اشکال هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی، درمانگر یا بیمار از هنر برای انتقال احساسات و رسیدن به آرامش بیشتر استفاده می‌کنند. برای مثال، کودکان مبتلا به بیماری‌های جسمی می‌توانند شاهد نمایشی باشند که بازیگران آن روش‌های تصویرسازی و تنفسی را به کودکان آموزش می‌دهنند؛ به این ترتیب، این کودکان نحوه‌ی حضور در ذهن آگاهی را یاد می‌گیرند.
مراقبت تسکینی و هنردرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی
هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی برای بیمارانی که روزهای آخر زندگی‌شان را سپری می‌کنند، می‌تواند اتصال به معنویت، مفهوم زندگی، ایمان، و آرامش را به همراه بیاورد. با این‌که هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی نمی‌تواند به کاهش علائم جسمی بیماری کمک کند، ممکن است در بهبود وضعیت هیجانی و تقویت روانی این بیماران در این دوره‌ی ناراحت کننده اثربخش باشد؛ به این ترتیب، می‌تواند اهداف مراقبت تسکینی را برآورده کند.
سخن آخر
هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی با ترکیب ذهن آگاهی و هنر روشی را ارائه داده است تا به کنترل مشکلات روانی بیماران، به خصوص آن‌هایی که دچار سایر مشکلات از جمله بیماری‌های جسمی یا ناراحتی‌های ناشی از مواجهه با مرگ هستند، کمک کند. اگر شما یا یکی از عزیزان‌تان در حال دست و پنجه نرم کردن با هر یک از این مشکلات هستید، هنر درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی به کمک یک روانشناس یا سایر متخصصان سلامت روان، یا حتی به تنهایی داخل خانه می‌تواند در بهبود کیفیت زندگی و وضعیت عمومی روانی به شما کمک کند.