گیاه دارویی سلمک یا اسفناج درختی با نام علمی Chenopodium giganteum، گیاهی یک ساله و برگ‌دار بسیار بزرگ، و متعلق به خانواده‌ی تاج‌خروسیان است. نمونه‌ی کوچک‌تر این گیاه با نام علمی Chenopodium album که به سلمک یا سلمه تره مشهور است، به ارتفاع ۳۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متری می‌رسد. ولی ارتفاع این گونه از سلمک ممکن است تا ۳ متر برسد؛ به همین خاطر، آن را سلمک بزرگ نامیده‌ایم.
اسفناج درختی جزء گیاهان بومی مناطق کوهستانی هند است؛ البته، این گیاه به آسانی در بریتانیا و سایر نقاط نیز کشت می‌شود. هم‌چنین، اسفناج درختی یا سلمک بزرگ در رشته کوه‌های هیمالیا، از نپال تا شمال شرقی هندوستان، در ارتفاعات ۱۸۰۰ الی ۲۰۰۰ متری رشد می‌کند. Chenopodium giganteum (چنوپودیوم عظیم‌الجثه) یا سلمک بزرگ متعلق به سرده‌ی مشابه‌ی کینوآ یا چنوپودیوم آلبوم است. بسیاری از گونه‌های این سرده دارای تاریخچه‌ی طولانی از کشت و پرورش به عنوان غلات، سبزی، یا محصولات علوفه‌ای توسط انسان هستند. بنابراین، روابط ژنتیکی و خاستگاه اصلی این گیاه را به سختی می‌توان تشخیص داد. سلمک بزرگ دارای دو زیرگونه‌ی اصلی است – یکی از هندوستان و دیگر از آمریکا. در زبان انگلیسی، این گیاه دارای نام‌های مختلفی است که ترجمه‌ی برخی از آن‌ها به این صورت می‌شود: غازپای ارغوانی، سلمک سرخابی، درخت اسفناج، اسفناج درختی، و نی بنگالی.
اسفناج درختی یا سلمک بزرگ یک گیاه برگ‌دار است که طعم برگ‌های آن بسیار شبیه طعم برگ چغندر یا اسفناج است؛ و پس از پخته شدن، کمی طعم مارچوبه نیز به خود می‌گیرد. خوش‌طعم‌ترین بخش این گیاه برگ‌ها و جوانه‌های تازه‌ی آن هستند که به طور مداوم می‌توانید آن‌ها را از گیاه بچینید. از آن‌جا که این گیاه حاوی اگزالیک اسید است، آن را باید در ظروف استیل بپزید، نه ظروف آلومینیومی. این گیاه دارای دانه‌های خوراکی است که می‌توان آن‌ها را پخت یا به آرد تبدیل کرد. اسفناج درختی حاوی ویتامین‌های A، C، و K، کلسیم، آهن، فسفر، و پتاسیم است. این گیاه زیر نور کامل خورشید یا در محیط نسبتا سایه به خوبی رشد می‌کند. اسفناج درختی یا سلمک بزرگ در برابر بسیاری از آفت‌ها مقاوم است و به آسانی رشد می‌کند.
اسفناج درختی یک درختچه‌ی بزرگ، یک ساله، عمودی یا شاخه‌های متعدد، و پر برگ است که تا ۳ متر می‌تواند قد بکشد؛ قطر ساقه‌ی اصلی آن از پایه حدود ۵ سانتی‌متر است. ساقه‌ی این گیاه قائم، دارای شاخه‌های بسیار در بالا، ضخیم و محکم، با خطوط ارغوانی یا سبز مایل به قرمز، و آجدار با قطر حدودا ۵ سانتی‌متر است. این گیاه بیشتر در جاهای سبز و پر از علف به چشم می‌خورد. اسفناج درختی در محیط مدیترانه‌ای به خوبی رشد می‌کند، ولی نیازمند آفتاب کامل یا سایه‌ی نسبی است. سلمک بزرگ یا چنوپودیوم عظیم‌الجثه نیازمند خاک آن‌چنان با کیفیتی نیست. به علاوه، این گیاه ویژگی‌های علف‌های هرز، از جمله رشد بسیار سریع و تکثیر زیاد، را از خود نشان می‌دهد.
۱. برگ‌ها
برگ‌های جوان گیاه اسفناج درختی یا سلمک بزرگ پرزدار و سرخابی رنگ هستند؛ ولی به تدریج با گذشت زمان سبز رنگ می‌شوند. لبه‌ی برگ‌ها در پایین سبز کم‌رنگ، و در بالا سبز پررنگ هستند؛ شکل آن‌ها ممکن است لوزی یا بیضی باشد، با حداکثر ۲۰ سانتی‌متر طول و ۱۶ سانتی‌متر عرض؛ به طول نصف یا دو برابر ساقه‌ی برگ که زیر آن پرزدار یا بدون پرز است، ولی روی آن هیچ پرزی ندارد؛ پایه‌ی برگ‌ها به شکل مثلث پهن است و حاشیه‌ی آن‌ها به شکلی نامرتب موج‌دار یا دندانه‌دار است. نوک برگ‌ها معمولا صاف است؛ لبه‌ی بالای برگ‌ها به تدریج کوچک‌تر می‌شود، و به شکل بیضی یا بیضی نوک‌تیز در می‌آید؛ این برگ‌ها در هنگام جوانی قرمز یا زرد طلایی رنگ، و دارای پرز و منفذ هستند، و حاشیه‌ی آن‌ها نیز ممکن است ساده یا دندانه‌دار باشد.
۲. گل‌ها
نوک گل‌آذین این گیاه دارای خوشه‌هایی با گل‌های نرماده (هم نر و هم ماده) است که از طریق باد گرده‌افشانی می‌کنند. این گل‌ها دارای ۵ برگ گل‌پوش و ۵ پرچم است. پنج عدد گلبرگ سبز یا ارغوانی تیره، بیضی شکل، یا حاشیه‌ی غشایی نیز در این گل‌ها وجود دارند. این گل‌ها دارای پنج پرچم نیز هستند. توبریزه گل عدسی شکل و دارای غشای غلاف‌دار است. دوره‌ی گل‌دهی این گیاه از اواسط تابستان آغاز می‌شود – از جولای تا سپتامبر.
۳. میوه
گل‌های بارور این گیاه به میوه‌هایی تبدیل می‌شوند که دارای هسته‌هایی با قطر ۱.۵ میلی‌متر هستند.
۴. کاربردهای اسفناج درختی در آشپزی
- برگ‌های این گیاه را پس از پختن می‌توان مصرف کرد.
- برگ‌های این گیاه را می‌توان جایگزین اسفناج کرد.
- برگ‌های خام این گیاه را فقط می‌توانید به مقدار اندک مصرف کنید.
- دانه‌های گیاه اسفناج درختی را می‌توان پخت یا آرد کرد؛ و سپس این آرد را می‌تواند با آرد گندم یا سایر غلات اضافه کرد و به آن نان پخت.
- دانه‌های این گیاه کوچک و دارای ترکیب شیمیایی پیچیده‌ای هستند؛ به منظور خارج کردن ساپونین موجود در آن‌ها، پیش از استفاده‌ی خوراکی از این دانه‌ها باید به مدت یک شب در آب خیسانده و سپس به خوبی آبکشی شوند.
- شاخه‌ها و برگ‌های ترد و جوان این گیاه را می‌توان پخت و مانند اسفناج در تهیه‌ی انواع غذاها به کار برد.
۵. برخی حقایق دیگر درباره‌ی اسفناج درختی
- از این گیاه می‌توان رنگ طلایی / سبز درست کرد.
- اسفناج درختی یا سلمک بزرگ به دلیل داشتن برگ‌هایی صورتی یا ارغوانی رنگ، دارای کاربرد زینتی نیز هست.
- به طور سنتی، از ساقه‌های این گیاه برای درست کردن عصا نیز استفاده می‌شود.
۶. موارد احتیاط
افرادی که مبتلا به روماتیسم، آرتریت، نقرس، سنگ کلیه یا افزایش اسید معده هستند یا در معرض این بیماری‌ها قرار دارند، باید در مصرف مواد غذایی حاوی اسفناج درختی احتیاط کنند؛ زیرا مصرف این قبیل غذاها ممکن است باعث تشدید وضعیت‌شان شود.