بازی فکری شاید بتواند فوایدی به همراه داشته باشد، ولی به گفته‌ی متخصصان علوم شناختی، قرار نیست مثلا حل کردن روزی یک جدول بتواند سلامت ما را تضمین کند.
جدول سودوکو را لحظه‌ای زمین بگذارید. با این‌که بی‌شمار شرکت تولیدکننده‌ی بازی‌های ویدئویی یا انواع پازلها ادعا می‌کنند این بازی‌ها باعث تقویت مغزتان می‌شوند، بسیاری از متخصصان تردید دارند این نوع از بازی‌ها و پازلها بتوانند در این مورد آن‌چنان مفید باشند. از برخی از افراد حرفه‌ای و متخصص در زمینه‌ی علوم شناختی درخواست کردیم باورهای عموم را درباره‌ی فواید بازی‌های فکری بررسی، و موارد نادرست آن را اصلاح کنند – هم‌چنین، از آن‌ها خواستیم درباره‌ی کارهایی که می‌توان برای به چالش کشید و بهبود توان ذهنی آدم‌ها انجام داد، اطلاعاتی ارائه دهند.
۱. منظور از بازی‌های فکری چیست؟
بازی‌های آموزشی و فکری از بازیکنان می‌خواهند ماموریت‌هایی را تکمیل کنند که مهارت‌های شناختی خاصی را نظیر حافظه، توجه، منطق، و تفکر سریع در آن‌ها به فعالیت وامی‌دارند. با وجود این، به گفته‌ی دکتر آدام گازالی، موسس لابراتوار تعاملی آکیلی، شرکت توسعه‌دهنده‌ی بازی‌های ویدئویی درمانی، “دیدگاه‌های مختلفی درباره‌ی اجزای تشکیل‌دهنده‌ی دقیق بازی‌های فکری وجود دارند؛ بازی، درست مانند سایر اصطلاحات فراگیر یا به اصطلاح چتری، نظیر ورزش یا دارو، به خودی خود ژانرهای گسترده‌ای دارد.” به گفته‌ی دکتر گازالی، به طور کلی، فعالیت‌های فکری و مغزی می‌توانند گستردگی فراوانی داشته باشند – از بازی‌های ویدئویی گرفته تا پازلها و معماها و غیره.
۲. آیا این ادعاها واقعیت دارند؟ آیا بازی‌های فکری واقعا اثربخش هستند؟
وقتی صحبت از مغز انسان به میان می‌آید، واقعیت‌های اندکی وجود دارند که می‌توان آن‌ها را مطلقا پذیرفت؛ ولی سایر مسائل مربوط به مغز همگی نسبی هستند – از جمله اثربخشی بازی‌های فکری برای بزرگسالان. دکتر سوزان جاگی، متخصص مغز و اعصاب در دانشگاه کالیفرنیا، ارواین در این مورد می‌گوید، “برای پاسخ به سوال بالا باید گفت، بستگی دارد. اثربخشی بازی‌های فکری به این مسائل بستگی دارد که چه بازی‌هایی انتخاب می‌شوند، چه افرادی و با چه هدفی بازی می‌کنند، و این بازی‌ها به چه مدت / چند بار / با چه شدتی انجام می‌شوند.” گروه دکتر جاگی در ”لابراتوار انعطاف‌پذیری و حافظه‌ی کاری” دریافته‌اند، واکنش افراد به فعالیت‌های فکری و مغزی غالبا متفاوت است؛ با این‌که قدرت شناختی برخی از شرکت‌کنندگان بهبود یافت، برخی دیگر نتیجه‌ای کسب نکردند. به گفته‌ی متخصصان، برای یافتن فرمول دقیق جهت موفقیت در تقویت مغز پژوهش‌های بیش‌تری لازم است.
۳. بازی‌های فکری چه فواید شناخته شده‌‌ای به همراه دارند؟
به گفته‌ی دکتر جاگی، مطالعات نشان داده‌اند انجام برخی بازی‌ها نظیر بازی‌های ورق تک نفره یا شطرنج مهارت‌های مورد نیاز را برای انجام این بازی‌ها در شما تقویت می‌کنند. ولی دکتر جاناتان کینگ، مدیر برنامه‌های موسسه ملی کهنسالی ایالات متحده آمریکا (NIA) در این مورد می‌گوید، “نکته‌ی کلیدی که باید به خاطر بسپاریم این است که مهارت‌هایی که در اثر این بازی‌ها در شما بهبود می‌یابند، به طرز عجیبی تخصصی هستند.” برای مثال، “توانایی‌تان برای به خاطر سپردن کارت‌ها قابل پرورش است، و داشتن مهارت‌های حفظ شماره‌ی کارت‌ها می‌توانند در انجام انواع مختلفی از بازی‌های کارتی به شما کمک کنند، ولی شاید واقعا هیچ تاثیری در بهبود مهارت‌های‌تان برای بازی شطرنج نداشته باشند، یا لزوما ممکن است به یادگیری نحوه‌ی حفظ کردن سایر چیزها در زندگی کمک نکند.”
۴. بازی‌های فکری چگونه باعث می‌شوند مغزمان قوی‌تر و سریع‌تر عمل کند؟
با این‌که بازی‌های فکری شاید نتوانند آن‌طور که انتظار می‌رود معجزه کنند، ولی این‌طور نیست که کاملا بی‌اثر باشند. طبق نتایج پژوهش‌ها، با انجام برخی بازی‌های خاص به طور مکرر، واقعا می‌توانید نحوه‌ی کارکرد مغزتان را تغییر دهید. دکتر گازالی در این مورد می‌گوید، “فوایدی که در اثر انجام بازی‌های ویدئویی نصیب‌مان می‌شوند، غالبا نتیجه‌ی انعطاف‌پذیری عصبی– قابلیت مغز برای اصلاح ساختار، وضعیت شیمیایی، و کارکرد در واکنش به یک چالش – هستند. این پدیده به عنوان یک اساس عصبی برای یادگیری عمل می‌کند.” به عبارت ساده‌تر، وقتی شما یک بازی فکری انجام می‌دهید، مغزتان خود را سازگار و تقویت می‌کند تا بتواند عملکرد خود را بهبود ببخشد.
۵. آیا بازی فکری می‌تواند حافظه را بهبود ببخشد؟
پژوهش‌ها درباره‌ي فواید بازی‌های فکری برای حافظه هنوز به نتایج قطعی نرسیده‌اند. با وجود این، بیشتر متخصصان با این مسئله موافق هستند که بازی‌های تقویت‌کننده‌ی حافظه می‌توانند مهارت‌هایی را که برای انجام همان بازی‌ها مورد نیاز هستند، بهبود ببخشند. برای مثال، به گفته‌ی دکتر کینگ، “اگر من مکررا توانایی‌تان را در یادآوری الگوهای تصویری که به سرعت از برابر دیدتان عبور کرده‌اند، امتحان کنم، قدرت مغزتان در یادآوری این الگوها قطعا بهبود خواهد یافت.” دکتر کینگ توصیه می‌کند، برای بهبود توانایی یادآوری عمومی‌تان از “روش لوکی“ استفاده کنید – روش لوکی تکنیکی است که به شما آموزش می‌دهد، اقلام خاصی را در یک فهرست ذهنی از اشیایی که در یک گوشه، یک فضا، یا اتاقی قرار گرفته‌اند، تصویرسازی کنید.
۶. آیا بازی‌های فکری می‌کنند احتمال زوال شناختی ناشی از کهولت سن را کاهش دهند؟
پژوهش‌ها نشان داده‌اند، زوال شناختی ناشی از کهولت سن یکی دیگر از حوزه‌هایی است که بازی فکری می‌تواند واقعا تا حدودی بر آن تاثیرات مثبت بگذارد. طی یک کارآزمایی بالینی ده ساله که بر اساس برنامه‌ی آموزش شناختی پیشرفته برای داشتن دوران سالخوردگی مستقل و پرانرژی (ACTIVE) به عمل آمد، پژوهشگران متوجه شدند، شرکت‌کنندگان از فواید آموزش حافظه، استدلال، و سرعت پردازشی که پنج سال قبل دریافت کرده بودند، هم‌چنان بهره‌مند بودند. جالب‌تر این‌که، برخی از آن‌ها از آموزش‌های سرعت پردازش مربوط به ۱۰ سال پیش نیز هم‌چنان بهره می‌بردند.
۷. آیا بازی‌های فکری از بروز بیماری آلزایمر پیشگیری می‌کنند؟
اگر با این هدف به انجام بازی فکری می‌پردازید که خطر ابتلا به زوال عقل و بیماری آلزایمر را در خود کم کنید، به چالش کشیدن ذهن‌تان از طریق هر از گاهی حل کردن سودوکو ممکن است آن‌چنان تاثیری مثبتی به همراه نداشته باشد. دکتر جاگی در این مورد می‌گوید، “متاسفانه، هیچ ضمانتی وجود ندارد که انجام بازی‌های فکری بتواند در این مسئله تاثیرگذار باشد (یا شاید نیز هیچ تاثیری نداشته باشد)، زیرا ابتلا به بیماری آلزایمر در نتیجه‌ی وجود عوامل مختلف رخ می‌دهد که فقط برخی از این عوامل تحت کنترل ما هستند.”
۸. چه نوع برنامه‌های فکری بهترین کارکرد را دارند؟
پیش از آن‌که پول هنگفتی بابت خرید برنامه‌ها یا بازی‌های فکری بدهید، خوب فکر کنید. به گفته‌ی دکتر کینگ، در حال حاضر، شواهد کافی وجود دارند که نشان دهند کدام‌یک از محصولات موجود در بازار بهترین کارکرد را برای تقویت مغزمان دارد. در حقیقت، هیچ‌یک از محصولات شناخته‌شده‌ای که ادعا می‌کنند حافظه یا هوش‌تان را تقویت می‌کنند، مورد تایید FDA قرار نگرفته‌اند، و به گفته‌ی این کارشناس،”فقط شمار اندکی از این محصولات در حال حاضر به دنبال تایید FDA هستند.”
۹. چه راه‌های دیگری برای تقویت مغز وجود دارند؟
طبق توصیه‌ی دکتر جاگی، گنجاندن آن دسته از فعالیت‌ها در برنامه‌ی روزانه‌تان که نیازمند تفکر فعال و حل مسئله هستند، از جمله ساز زدن، یا انجام بازی‌های تخته‌ای یا رومیزی، شرکت در یک باشگاه کتاب و مطالعه، یا داوطلب شدن در کارهای خیریه می‌توانند تاثیر مثبتی بر مغزتان داشته باشند. سایر عوامل مربوط به سبک زندگی – نظیر خواب کافی، فعالیت بدنی، و مصرف خوراکی‌های مغذی – نیز ممکن است باعث تقویت مغزتان شوند. به گفته‌ی دکتر کینگ، مطالعاتی که توسط مؤسسه ملی کهنسالی ایالات متحده پشتیبانی می‌شوند، در حال تلاش هستند تا دقیقا تعیین کنند کدام فعالیت‌ها یا گزینه‌های سبک زندگی می‌توانند به حفظ قدرت مغز کمک کنند.
۱۰. چشم‌انداز بازی‌های فکری و پژوهش‌های شناختی در آینده چیست؟
به گفته‌ی دکتر کینگ، پژوهشگران هم‌چنان به دنبال تحقیق درباره‌ي این مسئله هستند که آموزش چه تغییراتی در مغز ایجاد می‌کند، چگونه می‌توانیم اثرات آموزش را افزایش دهیم، و چگونه آموزش را در تمام جنبه‌های زندگی‌مان اعمال کنیم. آینده‌ی بازی‌های ویدئویی تقویت‌کننده‌ی مغز نیز امیدوارکننده است. دکتر گازالی در این مورد می‌گوید، “من امیدوار هستم که مطالعات مداوم با طراحی سطح بالا و بسیار دقیق استفاده از بازی‌های ویدئویی سفارشی، شخصی‌سازی شده، و سازگار با شرایط افراد را به عنوان ابزاری موثر برای تقویت و حفظ کارکرد مغز تایید کنند. من معتقدم داروی دیجیتالی به بخش مهمی از آینده تبدیل می‌شود.”