بازی درمانی شکلی از روان درمانی است که می‌تواند در مقابله با مشکلات هیجانی و روانی به کودکان کمک کند. کودکان غالبا از بازی برای بیان هیجان‌های درون خود و هدایت خود در دنیای اطراف استفاده می‌کنند، و بازی درمانی نیز از همین ویژگی‌ها بهره می‌برد. بازی درمانی در وهله‌ی اول برای کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه از این روش درمانی می‌توان برای بزرگسالان نیز استفاده کرد. معمولا از بازی درمانی برای کودکان ۳ الی ۱۲ ساله استفاده می‌شود.
هدف اولیه‌ی بازی درمانی کمک به کودکانی است که نمی‌توانند به خوبی نیازها یا هیجان‌های درونی‌شان را بیان کنند؛ به این ترتیب، آن‌ها از طریق بازی می‌توانند این کار را انجام بدهند.
یک متخصص بازی درمانی فرد بیمار را در محیطی آزاد و امن که به راحت‌ترین شکل ممکن بتواند حرف‌های درونی‌اش را بیان کند، از طریق بازی درمانی راهنمایی می‌کند. متخصصان بازی درمانی از فعالیت‌ها و بازی‌هایی استفاده می‌کنند که یک کودک از انجام‌شان لذت می‌برد – از نقاشی گرفته تا رقص یا بازی‌های تخته‌ای. گاهی اوقات، درمانگر از سایر اعضای خانواده، والدین، یا مربیان می‌خواهد کودک را در فعالیت‌ها و بازی‌های مورد نظر همراهی کنند.
۱. انواع بازی درمانی
دو شکل اصلی برای بازی درمانی وجود دارد که فرد درمانگر می‌تواند از آن‌ها استفاده کند:
- بازی درمانی با رهنمود: در بازی درمانی با رهنمود، درمانگر از یک رویکرد عملی استفاده می‌کند و کودک را از طریق دستورالعمل‌هایی برای انجام بازی‌ها و فعالیت‌های خاص هدایت می‌کند تا وی بتواند هیجان‌های‌اش را بیان کند. درمانگر معمولا دستورالعمل‌های خاصی به کودک می‌دهد و بر نحوه‌ی انجام کارها توسط وی نظارت می‌کند.
- بازی درمانی بی رهنمود: در این از بازی درمانی، محدودیت و کنترل کم‌تری وجود دارد. درمانگر کودک را رها می‌کند تا به فعالیت و بازی دلخواه و مورد علاقه‌اش مشغول شود، و نیازها و هیجان‌های درونی‌اش را بدون دخالت‌های محدودکننده بیان کند.
۲. تکنیک‌ها
در طول بازی درمانی می‌توان از تکنیک‌ها مختلف و متعددی استفاده کرد. تکنیک مورد استفاده در طول یک جلسه‌ی بازی درمانی تا حد زیادی به نیازهای کودک و بازی‌هایی بستگی دارد که کودک با انجام‌شان بیش‌ترین لذت و آرامش را تجربه می‌کند.
یک جلسه‌ی عادی بازی درمانی معمولا بین ۳۰ الی ۴۵ دقیقه طول می‌کشد. در طول یک جلسه‌ی بازی درمانی، درمانگر محیطی آرام و امن را برای بازی کردن کودک فراهم می‌کند. سپس، فرد درمانگر تعامل‌های کودک را با اسباب‌بازی‌هایی که با اهداف خاص برای‌اش تهیه شده‌اند، زیر نظر می‌گیرد.
هر چه کودک با اتاق بازی متخصص بازی درمانی احساس راحتی بیش‌تری کند، تعداد بیش‌تری از فعالیت‌ها و بازی‌های خاص که مشکلات کودک را مورد هدف قرار می‌دهند، به وی معرفی می‌شوند. برخی از رایج‌ترین تکنیک‌های مورد استفاده توسط درمانگر در سراسر جهان عبارت هستند از:
- استفاده از بلوک‌های خانه‌سازی
- استفاده از هنر
- شن بازی
- بازی‌های تخته‌ای
- عروسک بازی
- نمایش عروسکی
- خاله بازی
- کارت بازی
- بازی‌های استراتژی مانند شطرنج یا چکرز
- قایم موشک
- بازی با لگو
۳. بازی درمانی به درمان چه مشکلاتی کمک می‌کند
بازی درمانی به شیوه‌ای مثبت و سالم، به خصوص به آدم‌هایی که با برقراری ارتباط با دیگران و بیان هیجان‌های درونی‌شان مشکل دارند، کمک می‌کند.
کودکانی که مورد سوءرفتار قرار گرفته‌اند یا ضربات روحی شدید یا رویدادهای استرس‌زایی را تجربه کرده‌اند، می‌توانند از فواید بازی درمانی بهره‌مند شود – بازی درمانی باعث می‌شود زندگی آن‌ها به حالت عادی بازگردد. کودکان مبتلا به برخی اختلالات خاص که باعث ناتوانی‌شان در بیان هیجان‌ها و نیازهای اجتماعی‌شان می‌شوند نیز معمولا به شکل قابل توجهی می‌توانند از فواید بازی درمانی بهره‌مند شوند.
این گروه شامل کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری یا ناتوانی‌های یادگیری می‌شود. بر اساس نتایج پژوهش‌ها، بازی درمانی می‌تواند برای کمک به درمان وضعیت‌های زیر اثربخش باشد:
- اوتیسم
- اختلال کم توجهی بیش فعالی (ADHD)
- افسردگی
- اختلال اضطراب
- اختلال استرس پس از سانحه
- سوءاستفاده جنسی
- سوءرفتار بدنی یا هیجانی
۴. فواید بازی درمانی
آدم‌ها معمولا بازی درمانی و فواید آن را نادیده می‌گیرند. والدین نگران از مشکلات فرزندان‌شان غالبا به راحتی نمی‌توانند درک کنند “صرفا بازی کردن” کودکان‌شان چه‌قدر می‌تواند برای آن‌ها فایده داشته باشد. با وجود این، حقیقت این است که کودکان، چه با راهنمایی درمانگر چه بدون آن، از طریق بازی می‌خواهند با دیگران ارتباط برقرار کنند – چه شما متوجه‌ی این مسئله باشید چه نباشید.
شاید کودکی که با خشونت با اسباب‌بازی‌های‌اش بازی می‌کند، به عنوان یک کودک پرخاشگر رها شده و نادیده گرفته شود؛ در صورتی که این کودک وضعیت خانوادگی خشونت‌آمیزی را در بازی‌های‌اش بازتاب می‌کند که پیش‌تر شاهدش بوده است.
در این بخش، به برخی از فواید بازی درمانی اشاره می‌کنیم:
- بازی درمانی برای کودکانی که به سختی می‌توانند به شکل شفاهی با دیگران ارتباط برقرار کنند، فرصتی را فراهم می‌کند که بتوانند حرف‌های درونی‌شان را از طریق بازی بیان کنند. برای مثال، کودکی که نمی‌خواهد صحبت کند، احتمالا افکار یا نیازهای‌اش را از طریق نقاشی یا رنگ‌آمیزی بیان می‌کند.
- بازی درمانی، برخلاف سایر اشکال سنتی روان درمانی، فضایی را ایجاد می‌کند که یک کودک بتواند احساس آرامش کند و کاملا خودش باشد.
- بازی درمانی به کودک اجازه می‌دهد کنترل فرایند درمان‌اش را به دست بگیرد. بازی درمانی موثر به کودک امکان می‌دهد از اسباب‌‌بازی‌ها و ابزارهایی استفاده کند که بیش‌ترین احساس راحتی را با آن‌ها تجربه می‌کند و می‌تواند در حد توانایی‌های خود از آن‌ها استفاده کند.
- بازی درمانی به کودکان کمک می‌کند هیجان‌های خود را درک کنند؛ به خصوص، اگر پیش‌تر در این زمینه دچار مشکل بوده‌اند.
- بازی درمانی به کودکان کمک می‌کند به مرور زمان مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی‌شان را تقویت کنند. کودکی که حرف نمی‌زند، پس از شرکت در چندین جلسه، احتمالا می‌تواند عبارت‌های متعددی را به زبان بیاورد.
۵. اثربخشی
برای تایید اثربخشی بازی درمانی، هنوز به انجام پژوهش‌های بیشتر نیاز است. شاید بیشتر اشکال سنتی روان درمانی نتوانند به خوبی با کودکان ۳ الی ۱۲ سال ارتباط برقرار کنند.
طی مطالعه‌ای در ۲۰۰۹ در خصوص اثربخشی بازی درمانی بر کودکان پرخاشگر، پژوهشگران گروهی از دانش‌آموزانی با سابقه‌ی رفتارهای پرخاشگرانه را به دو گروه تقسیم کردند. یک گروه تحت بازی درمانی قرار گرفتند، و گروه دیگر نیز به عنوان گروه کنترل انتخاب شدند. در پایان این مطالعه، پژوهشگران دریافتند، کودکانی که تحت بازی درمانی قرار گرفته بودند، در مقایسه با کودکان متعلق به گروه کنترل، از لحاظ رفتارهای پرخاشگرانه به اندازه‌ی قابل توجهی بهبود یافتند.
هم‌چنین، در ۲۰۰۵، تحلیل ۹۳ مطالعه‌ی صورت گرفته بین ۱۹۵۳ تا ۲۰۰۰ در مورد اثربخشی بازی درمانی بر کودکان، تاثیرگذاری این روش روان درمانی را برای کودکان تایید کرد. نتایج این بررسی نشان دادند، هنگامی که والدین در جلسات بازی درمانی همراه کودکان‌شان حضور دارند، اثرات مثبت این شکل از روان درمانی حتی بیشتر نیز می‌شود. هم‌چنین، این بررسی نشان داد، این شکل از روان درمانی برای کودکان با سنین و جنسیت مختلف نیز موثر است.
۶. مواردی که باید مد نظر قرار بگیرند
با این‌که در طول جلسات بازی درمانی، درمانگر هدایت فعالیت‌های کودک را در دست دارد، والدین یا مربیان کودک نیز می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند.
فرد درمانگر معمولا به صورت مشترک به والدین و مربی و کودک مشاوره می‌دهد، و هم‌چنین، به صورت جداگانه نیز به تمام طرف‌های درگیر در فرایند درمان مشاوره خواهد داد. این کار به منظور درک کامل نیازهای کودک صورت می‌گیرد. هنگام جستجو برای یافتن یک درمانگر متخصص بازی درمانی برای کودک‌تان، باید فردی را پیدا کنید که به اندازه‌ي کافی تخصص و تجربه‌های مرتبط داشته باشد.
۷. نحوه‌ی شروع کار
اگر فرزندی دارید که احتمالا می‌تواند از فواید بازی درمانی بهره‌مند شود یا فردی را می‌شناسید به که بازی درمانی نیاز دارد، باید ابتدا به دنبال یک روانشناس یا درمانگر مجاز و معتبری بگردید که در روان درمانی کودکان و بازی درمانی تجربه‌ی کافی داشته باشد. بازی درمانی معمولا چندین جلسه طول می‌کشد؛ هم‌چنین، فرد درمانگر باید شخصیتی داشته باشد که کودک‌تان کاملا با وی احساس راحتی کند.