شک، بدگمانی و بی‌اعتمادی فراوان از ویژگی‌های اصلی اختلال شخصیت پارانوئید(Paranoid Personality Disorder) است. افراد دارای شخصیت‌های پارانوئید( بدگمان) به ندرت به دیگران اعتماد کرده و رفتارها و گفتارهای ساده و معمولی دیگران را با بدخواهی و عناد به غلط تفسیر می‌کنند.
تعریف اختلال شخصیت پارانوئید
واژه شخصیت، الگوهای رفتاری ریشه دار و عمیق افراد و نیز چگونگی درک کردن، مرتبط دانستن و فکر کردن آنها درمورد خودشان و جهان هستی را توصیف می‌کند. ویژگی‌های شخصیتی عبارتند از ویژگی‌های قابل توجه شخصیت افراد. اگرچه برخی از سبک‌های ویژگی‌های شخصیتی می‌توانند به‌وجودآورنده مشکلات بین فردی باشند اما این ویژگی‌ها لزوما پاتولوژیک نیستند. اختلالات شخصیتی الگوهای رفتاری و تجربه‌های درونی ریشه دار و مقاومی هستند که به شدت با انتظارات و چشم‌اندازهای فرهنگ فرد متفاوت هستند. این افراد باید صلب، سخت، انعطاف ناپذیر و ناهنجار بوده و به اندازه کافی شدت داشته باشند تا اختلال قابل توجهی را در عملکرد یا آشفتگی درونی خود به‌وجود آورند.
اختلال شخصیت پارانوئید یک گرایش ناعادلانه در تفسیر اعمال دیگران است بگونه‌ای که فرد مبتلا به این اختلال اعمال دیگران را تهدیدآمیز یا تحقیرآمیز عمدی می‌پندارد. این اختلال در اوایل بزرگسالی پدیدار می‌شود و علائم آن عبارت است از نوعی احساس بی‌اعتمادی همه جایی و بدگمانی وسوءظن غیرقابل اثبات که نتیجه آن هم چیزی نیست مگر سوءتعبیرهای مداوم از نیت‌ها و مقاصد دیگران و بدخواهانه و شرور دانستن آن ها. افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید معمولا در پذیرش و اعتراف به احساسات منفی خود نسبت به دیگران ناتوان هستند اما بطورکلی ارتباط خود با واقعیت را از دست نمی‌دهند. ترس از مورد سوءاستفاده یا خیانت قرار گرفتن در آنها باعث می‌شود که حتی اگر درستی و قابل اعتماد بودن دیگران به آنها ثابت شود اما باز هم به آنها اعتماد نکنند. این افراد اغلب برداشت غلطی از گفتار و رفتار معمولی و بدون غرض دیگران دارند و حتی نوعی خشم و رنجیدگی بی‌اساس را در خود پرورش داده و مدتهای طولانی آن را درونشان نگه می‌دارند.
علائم اختلال شخصیت پارانوئید
- شک و بدگمانی
- توجه بر انگیزه‌های پنهانی
- تصور مورد سوءاستفاده قرار گرفتن از جانب دیگران
- ناتوانی در همکاری و مشارکت
- انزوای اجتماعی
- تصویر ذهنی بی‌ارزش و ناچیز از خود
- کناره گیری و تنهایی
- خصومت و دشمنی
افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید معمولا نیاز شدیدی به خودکفایی نشان می‌دهند، سرسخت و ستیزه جو هستند. این افراد در برابر نزدیک شدن به دیگران مقاومت می‌کنند و باین ترتیب حسابگر و سرد و خشک به نظر می‌رسند. این اختلال معمولا در مردان بیشتر از زنان به چشم می‌خورد.
درصورتیکه الگوی رفتاری حاکی از بدگمانی فقط در دوره اسکیزوفرنی یا نوعی دیگر از اختلال‌های روان پریشانه رخ بدهد دیگر نمی‌توان آن را اختلال شخصیت پارانوئید دانست.
علت های بروز اختلال شخصیت پارانوئید
علت اصلی بروز این اختلال شناخته شده نیست. به نظر می‌رسد که این اختلال در خانواده هایی با اختلالات روان پریشی مثل اسکیزوفرنی و اختلال هذیانی که تاثیرات ژنتیکی در آن وجود دارد، شایع تر باشد. تجربه‌های ناخوشایند کودکی برخاسته از یک محیط خانوادگی تهدیدآمیز می‌تواند موجب بروز اختلال شخصیت پارانوئید شود. خشم شدید و بی‌دلیل والدین یا تحقیرشدن از جانب آنها ناامنی‌های شدیدی را در دوران کودکی در فرد به‌وجود آورده و بعدها منجر به اختلال شخصیت پارانوئید در او می‌شود.
درمان های اختلال شخصیت پارانوئید
درمان اختلال شخصیت پارانوئید می‌تواند در کنترل پارانویا( روان گسیختگی پارانوئید) بسیار موثر باشد اما کار سختی است چون فرد ممکن است به پزشک خود نیز بدگمان باشد. عدم درمان این اختلال در تشدید و مزمن شدن آن موثر است. استفاده از داروها و روش‌های درمانی برای تسکین و التیام این اختلال رایج و موثر هستند.
عواقب اجتماعی اختلالات ذهنی جدی بسیار ترسناک و مصیبت بار هستند که از بین آنها می‌توان به پریشانی و ناآرامی خانوادگی، از دست دادن شغل و خانه اشاره کرد. درمان جامع که دربردارنده خدماتی خارج از سیستم درمانی متداول است برای بهبود بخشیدن به علائم و نشانه‌های این اختلال، کمک کردن به روند بهبودی و – تا اندازه‌ای که این تلاش‌ها موفق باشند- در التیام زخم‌های موجود لازم و حیاتی است. برنامه‌های خود کمکی بیمار، برنامه‌های خودکمکی خانواده، حمایت و پشتیبانی و خدماتی برای فراهم کردن مسکن و شغل تکمیل‌کننده سیستم درمانی متداول و رسمی هستند. مصرف کنندگان( افرادی که خودشان خدمات بهداشت روانی را بکار می‌برند) بسیاری از این خدمات را انجام می‌دهند. علت نظارت و رهبری این افراد در ارائه این خدمات آن است که تصور می‌شود مصرف‌کنندگان می‌توانند با دیگر افراد مبتلا به اختلالات ذهنی ارتباط برقرار کرده، الگویی برای آنها باشند و حساسیت سیستم‌های خدماتی را دربرابر نیازهای افراد مبتلا به اختلالات ذهنی افزایش دهند.
- دارو درمانی
بطور کلی استفاده از دارو در درمان اختلال شخصیت پارانوئید توصیه نمی‌شود زیرا دارو می‌تواند احساس شک و بدگمانی را در فرد افزایش داده و درنهایت منجر به ترک درمان توسط بیمار شود. بااین وجود، مصرف دارو برای درمان شرایطی خاص از این اختلال توصیه می‌شود ازجمله نگرانی یا توهمات شدید که این علائم منجر به ایجاد اختلال در عملکرد نرمال می‌شوند. درصورتیکه مراجعه‌کننده از اضطراب یا پریشانی شدید رنج می‌برد و این حالت در عملکردهای روزانه و نرمال او تداخل ایجاد می‌کند، تجویز یک داروی ضد اضطراب مثل دیازپام مناسب بنظر می‌رسد. اگر بیمار در نتیجه خودآزاری یا آزار دیگران به او به پریشانی شدید یا توهمات و تفکرات خیالی مبتلا شود، یک داروی ضد روانپریشی مثل تیوریدازین یا هالوپریدول مناسب خواهد بود. داروهایی که برای شرایطی خاص توصیه می‌شوند باید فقط برای کوتاهترین دوره ممکن مورد مصرف قرار بگیرند.
- روان درمانی
روان درمانی موثرترین روش درمانی اختلال شخصیت پارارنوئید است. افراد مبتلا به این اختلال اغلب مشکلاتی اساسی در عملکردهای بین فردی دارند که ضرورت درمان جدی را ایجاب می‌کند. یک رابطه قوی و نیرومند بین بیمار و درمان گر برای فرد مبتلا به این اختلال بسیار موثر خواهد بود. بااین وجود، ایجاد چنین ارتباطی به دلیل بدبینی‌های قابل توجه بیماران مبتلا به این شرایط کاری بسیار دشوار و سخت به نظر می‌رسد. افراد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید به ندرت درمان را شروع و اغلب نیز آن را ناتمام رها می‌کنند. به همین ترتیب، ایجاد اعتماد بین بیمار و درمان گر نیازمند دقت و توجه است و حفظ و نگهداری آن حتی پس از آنکه سطحی از اعتماد حاصل شد نیز کار پیچیده و سختی است. بیشتر بیماران مبتلا به این اختلال علائم آن را در تمام عمر خود تجربه می‌کنند و به درمان مداوم و مادام العمر نیاز دارند.