سماق ادویه‌ی مختص به خاور میانه هم‌خانواده‌ی بادام هندی و انبه است. این بوته یا درختچه خوشه‌های مخروطی شکلی از دانه‌های بنفش-قرمز روشن تولید می‌کند. برای به دست آمدن سماق این دانه‌ها را خشک می‌کنند و می‌کوبند، که در زبان پارسی به آن سماک گفته می‌شده است و امروزه نیز با همین تلفظ در زبان انگلیسی وارد شده است. در ادامه با ما همراه باشید تا نکات جالبی درباره خواص سماق بخوانیم و همینطور از فایده سماق برای لاغری و سلامتی و نیز مضرات سماق و تداخلات دارویی آن نیز صحبت کنیم.
سماق چیست؟
ادویه سماق خام خشک شده رنگی قهوه‌ای-ارغوانی و بافتی ریگ‌مانند دارد. این پودر صاف نیست. طعم سماق به ترشی گرایش دارد. ترش و اسیدی است، اما کمتر از لیمو. در آشپزی از آن برای افزودن طعم تند به گوشت‌ها، سبزیجات، برنج و سالادهایی مانند فتوش استفاده می‌شود.
زعتر ادویه‌ای حاوی سماق، همچنین آویشن، دانه‌های بو داده‌ی کنجد، مرزنگوش، پونه‌ی کوهی و نمک است. در خاورمیانه زعتر پادشاه ادویه‌ها به شمار می‌آید.
در حالی که برای آن بخش از جهان بیش از هرجای دیگری شناخته شده است، اما آمریکایی‌ها نیز از آن مصرف می‌کنند. شاید مدت‌ها قبل از ورود کریستف کلمب.
معروفت‌ترین و رایج‌ترین نوع سماق، سماق سیسیلی است که چون در جنوب ایتالیا می‌روید اینگونه نامیده شده است. در آسیا و خاور میانه ایران صادر کننده‌ی اصلی این محصول و همچنین مصرف کننده‌ی سنگین آن است.
خواص سماق
با ما همراه باشید تا شما را با خواص سماق برای سلامتی و لاغری و کاهش وزن آشنا کنیم:
۱. پر آنتی‌اکسیدان‌ترین ادویه است
به هر طریقه و روش آزمایشگاهی که فعالیت آنتی‌اکسیدانی مواد را اندازه‌گیری کنیم، این ادویه معمولا مقام اول را به دست می‌آورد. دست کم سماق‌های سیسیلی که این طور هستند.
و طبق گزارش قبلی USDA (وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا)، این ادویه بنابر اندازه‌گیری ۳۱۲.۴۰۰ ORAC [یکی از روش‌های علمی تشخیص میزان آنتی اکسیدان میوه‌ها و سبزیجات بر اساس میزان جذب رادیکال اکسیژن یا ORAC آنهاست] دارد. اسید گالیک رایج‌ترین آنتی اکسیدان موجود در این گیاه است.
سماق ۶۶ برابر بلوبری آنتی اکسیدان دارد.
میزان ORAC بلوبری فقط 4.669 است. هرچند یادتان باشد که این مقایسه بر یک مبنای وزنی یکسان یعنی ۱۰۰ گرم از هر یک انجام شده است. خوردن آن همه بلوبری کار آسانی است. در مقایسه با این ادویه، احتمالا در هر وعده‌ی مصرف بلوبری، حداکثر ۵-۱۰٪ از آن مقدار را می‌خورید.
۲. طبق تحقیقات آزمایشگاهی خاصیت ضد سرطانی دارد
راستش را بخواهید، اگر در مورد فایده‌های آن برای انسان‌ها بخواهیم صحبت کنیم، این فایده‌ها تماما اثبات نشده‌اند.
هیچ مطالعه‌ی بالینی بر روی انسان‌ها انجام نشده است.
اما در تحقیقات آزمایشگاهی داده‌های زیادی وجود دارد که فعالیت ضد تکثیری (سلول‌های سرطانی) آن را نشان می‌دهند.
وقتی سلول‌های سرطان روده‌ی بزرگ HT-29 در حال رشد در آزمایشگاه تحت درمان با سماق قرار گرفتند، از طریق مسیرهای متعدد به طرز چشمگیری زیست پذیری آن‌ها محدود شد.
بالاترین دوز مصرفی که در تصویر فوق می‌بینید – ۶۰۰ ug/mL – برابر با تجمع خالص 0.06٪ است.
همچنین از طریق چندین اقدام در آزمایشگاه دریافته‌اند که سماق رشد سرطان سینه را متوقف می‌کند.
دست کم در یکی از مطالعات انجام شده مشخص شده است که صمغ درخت سماق بهتر از هر بخش دیگری از این گیاه رگ‌زایی (آنژیوژنز) – که رشد مویرگ‌های خونی جدید در تومور است – متوقف می‌کند.
سماق همچنین بر روی سرطان‌های سینه‌ی کشت شده آزمایش شده است و دانشمندان کانادایی اعلام کرده‌اند که «… خلاصه این که دارویی شیمی‌درمانی امیدوار کننده در کنار داروهای شیمی‌درمانی مرسوم به حساب می‌آید.»
۳. کلسترول بد را کاهش می‌دهد
هنگامی که به مقدار ۱.۵٪ رژیم غذایی خرگوش‌ها سماق ایرانی به آن‌ها خورانده شد، مشاهده شد که «سطح کلسترول بد» به طرز چشمگیری کاهش پیدا می‌کند. همین تغییر در موش‌های آزمایشگاهی هم اتفاق افتاد.
در مورد انسان‌ها چطور؟
ظرف فقط یکی دو سال پیش، در آزمایش‌های تصادفی بالینی، بر روی گروه اصلی و گروه کنترل (دارونما) نیز همین تغییر مشاهده شد.
تصویر فوق که توسط ClinicalTrials.gov به ثبت رسیده است، برگرفته از آزمایشی است که در آن به مدت ۶ هفته به افراد کپسول‌های مکمل سماق دادند. دوز مصرفی در هر روز ۱.۰۰۰ میلی گرم بود. برای کسانی که اضافه وزن داشتند (نمودار میانی) این تجارب اتفاق افتاد:
– کلسترول بد کاهش پیدا کرد
– کلسترول خوب افزایش پیدا کرد
آزمایش دیگری در ایران بر روی ۷۲ نوجوان و جوان مبتلا به چاقی انجام گرفت. در طول آزمایشی ۱ ماهه که سه بار در روز ۵۰۰ میلی گرم پودر سماق به آزمایش شوندگان داده می‌شد، کاهش «قابل توجهی» در کلسترول کل، کلسترل بد، و تریگلیسرید مشاهده شد.
۴. فشار خون را پایین می‌آورد
در طب جایگزین خاور میانه، استفاده از سماق در کاهش فشار خون یک شیوه‌ی محبوب است، که بیشتر به صورت جوشانده مصرف می‌شود. طبق مطالعات مقدماتی ممکن است سماق گیاهی ضد فشار خون باشد.
چنین دریافته‌اند که سلول‌های درمان شده در آزمایشگاه با استفاده از تجمع تانن‌های موجود در سماق پودر شده تا ۶۲٪ جابجایی VSMC (سلول عضلانی صاف عروقی) را کاهش می‌دهد. این مشکل عامل اصلی تصلب شرایین است، یا همان سفت شدن عروق با بالا رفتن سن.
تنها یک آزمایش انجام شده بر روی انسان‌ها این فایده را گزارش داده است و تمرکز اصلی بر روی آن نبود. در بین ۳۰ فرد بالغ با کلسترول بالا که در گروه مصرف کنندگان سماق بودند کاهش جزیی در فشارخون سیستولیک و دیاستولیک صورت گرفت.
۵. برای دیابت خوب است
حتی بعد از مصرف دوزی اندک، دانه‌های سماق در موش‌های دیابتی کارساز واقع شد و گلکوز خون بعد از خوردن (قند خون بعد از خوردن) را ظرف ۵ ساعت تا ۲۴٪ کاهش داد.
در واقع، بیش از ده دوازده مطالعه وجود دارد که بر روی موش‌ها انجام شده و بنابر گزارش‌های اعلام شده سماق مقاومت انسولین را بهبود، و قند خون را کاهش، و سطح لپتین را تقویت کرده است.
آیا می‌تواند همین کار را در انسان‌ها نیز انجام دهد؟
فقط یکی دو آزمایش روی انسان‌ها انجام شده است.
به فارسی سلیس اگر بخواهیم بگوییم، استفاده از ادویه‌ی سماق برای دیابت به نظر امیدوار کننده می‌رسد.
علاوه بر سایر پارامترها در انسولین، پروتئین واکنشی سی، کاهش و در مقاومت به انسولین افزایش مشاهده شد.
در طب سنتی، چای سماق برای افراد دیابتی استفاده می‌شده است. برای تصدیق این فایده و اثبات آن به تحقیقات بالینی بیشتری نیاز است.
۶. با جلوگیری از چربی‌ها سماق برای لاغری و کاهش وزن خوب است
وقتی از عصاره‌ی آن در بافت پانکراس خوک استفاده شد، فعالیت آنتی-لیپازی آن مشاهده گردید.
وقتی دوز سماق ۳۰۰ mg/mL و بیشتر بود، فایده‌ی آن به اندازه‌ی ارلیسات بود که دارویی برای مقابله با چاقی است. این ماده با خنثی کردن لیپاز پانکراسی، که آنزیم ترشح شده توسط لوزالمعده ایت و به تجزیه‌ی چربی‌ها جهت گوارش کمک می‌کند عمل می‌کند. وقتی چربی‌ها خوب تجزیه نشوند، کالری کمتری از آن‌ها جذب خواهد شد.
سماق‌ها خام سنتی و ارگانیک هر دو نتایج یکسانی به دنبال داشتند.
هنوز خیلی زود است ادعا کنیم سماق وزن را کاهش می‌دهد، اما این امکان آنکه درمانی رژیمی باشد را تقویت می‌کند. سماق در حال حاضر در بعضی از فرهنگ‌ها یک نوع درمان به حساب می‌آید.
۷. کاهش تراکم استخوانی را کند می‌کند
مهم نیست چه اندازه از سلامت برخوردار هستید، کاهش تراکم استخوانی ناشی از افزایش سن یکی از واقعیت‌های زندگی است. به همین دلیل است که وقتی شما به بیست و چند سالگی می‌رسید والدین‌تان آنقدر کوتاه به نظر می‌رسند … و به همین علت است که شما روزی نسبت به دیگران کوتاه به نظر خواهید رسید!
در مطالعه‌ای بر روی موش‌های مبتلا به عفونت لثه، میزان کاهش تراکم استخوان فک‌شان اندازه‌گیری شد.
آن استخوانی است که به دندان‌ها وصل می‌شود. پوسیدگی آن با گذر عمر عامل اصلی مشکلات دندانی و ترمیم‌های پیچیده، مانند ایمپلنت‌های دندانی و پروتزهای دندانی است، جون ممکن است برای اتصال آن‌ها استخوان کافی نداشته باشید.
آن‌ها به سه گروه تقسیم شدند و آن‌هایی که با عصاره‌ی سماق درمان شده بودند کاهش تراکم استخوان کمتری را نسبت به گروه دیگر (گروه کنترل) تجربه کردند.
متاسفانه هیچ تحقیقی که بر روی انسان‌ها انجام شده باشد وجود ندارد، در نتیجه این مبحثی کاملا ابتدایی است.
۸. در برابر پاتوژن‌های دهانی مانند یک ماده‌ی ضد باکتریایی عمل می‌کند
شاید این گیاه بتواند به دندان‌ها به چند طریق کمک کند.
در مطالعه‌ای آزمایشگاهی، پی برده شد عصاره‌ی محتوی آب سماق تشکیل زیست‌لایه بر روی سیم ارتودنسی را هنگامی که توسط این پنج مجرم اصلی و رایج به وجود می‌آید کاهش می‌دهد:
«عصاره‌ی آب سماق در مقابله با پنج باکتری رایج دهانی خواص ضد باکتریایی قدرتمندی داشت و قادر بود جلوی تشکیل زیست‌لایه بر روی سیم ارتودنسی را بگیرد. برای استفاده‌ی بالینی گسترده از این عصاره پیشنهاد می‌شود تحقیقات بیشتری انجام شود.»
عوارض جانبی و مضرات سماق
واکنش‌های بد خوردن ادویه‌ی سماق چندان رایج نیستند و شامل موارد زیر می‌شوند:
۱. واکنش‌های آلرژیک
از آنجایی که هم خانواده‌ی بادام هندی است، کسانی که به این آجیل آلرژي دارند باید قبل از مصرف با پزشک مشورت کنند. کسانی هم که به انبه آلرژی دارند باید مواظب باشند چون هر دو درخت از یک خانواده هستند.
درماتیت پوستی، راش، و خارش بعد از خوردن ادویه‌ی سماق به خاطر محتوای اروشیول (یک نوع ماده‌ی شیمیایی) آن یک نقل قول معروف است. پیچک سمی، بلوط سمی، و سماق سمی همه اروشیول دارند. این‌ها در مجددا با توجه به جنس گیاه در طبقه‌بندی «مسمومیت‌زاها» قرار گرفته‌اند. این با جنس سماق آمریکایی متفاوت است، که شامل ادویه‌ی عربی و سماق مخصوص آمریکای شمالی می‌شود.
۲. کاهش وزن ناخواسته
با اینکه ممکن است عده‌ی بسیاری این مسئله را یک فایده تلقی کنند، کسانی که کمبود وزن دارند و نمی‌توانند وزن خود را در سطح ایده‌آلی حفظ کنند باید از خوردن روزانه‌ی سماق اجتناب کنند. این به خاطر فعالیت آنتی-لیپازی احتمالی است که تا حدودی مانع جذب چربی در روده‌ی کوچک می‌شود.
۳. بی‌خطر بودنش برای زنان باردار نا مشخص است
شما وقتی باردار هستید می‌توانید سماق بخورید؟
گیاهان و ادویه‌هایی که در زمان بارداری باید از خوردن آن‌ها اجتناب کرد شامل محرک‌های رحمی و آن‌هایی می‌شوند که در چرخه‌ی قاعدگی اختلال ایجاد می‌کنند. این موارد می‌توانند خطر سقط جنین را افزایش دهند. دانه‌ها و چای سماق برای زنان باردار مورد آزمایش و مطالعه قرار نگرفته است. در کل زنان یا جانوران باردار هم مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند.
کورستین موجود در سماق یک آنتی‌اکسیدان قوی است که در تحقیقات انجام شده هم خاصیت ضد سرطانی و هم عارضه‌ی جانبی جهش ژنتیکی را از خود نشان داده است. از نظر تئوری محض، مورد دوم می‌تواند نگرانی از خطر نقص‌های مادرزادی را به دنبال داشته باشد. چنین شایع است که آنزیم‌های اکسید کننده و سطوح pH قلیایی اثر جهش ژنتیکی را خنثی می‌کنند.
تا زمانی که داده‌های مربوط به بی‌خطر بودن آن به دست ما برسد، پرهیز از مصرف مقدار زیاد ادویه و چای سماق در حین بارداری توصیه می‌شود.
۴. تداخل دارویی
مصرف استاتین‌ها برای کاهش کلسترول، داروهای فشار خون، و درمان‌های دیابت ممکن است همه به نحو بدی تاثیرگذار باشند. وقتی مقدار زیادی سماق مصرف می‌شود، ممکن است نتیجه افت بیش از حد و ناگهانی باشد.