نمادهای ایران باستان همیشه با شکوه و اسرارآمیز بوده‌اند. این نمادها نه تنها در دست‌نوشته‌های سنگی باستانی قابل مشاهده هستند، بلکه در زمان حال نیز میراث خود را حفظ کرده‌اند. این واقعیت که این نمادها در سراسر کشورمان استفاده می‌شوند، اهمیت آنها را در طول زمان نشان می‌دهد. در ادامه با مهمترین نمادهای ایران باستان آشنا می‌شویم.
فرهنگ ایران باستان
چنان‌چه امروز می‌دانیم، سرزمین ایران باستان در منطقه‌ای که درحال‌حاضر به عنوان ایران و افغانستان شناخته می‌شود، واقع شده‌است. این تمدن بشری در حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح وجود داشته‌است. نخستین دولت ایران در سال ۷۰۰ قبل از میلاد تاسیس شد. این سرزمین باستانی دارای نشانه‌هایی از حملات موفقیت‌آمیز تعدادی از کشورگشایان بلند پرواز است. مهمترین سلسله‌هایی که به ایران حمله کردند عبارتند از یونانی‌ها، اعراب، ترک‌ها و مغولان معروف. این امپراتوری به طور مداوم از طریق فتوحات (کشورگشایی) منظم نظامی گسترش یافت.
ایرانی‌ها بسیار پیشرفته بودند. این را می‌توان به وضوح از باقی‌مانده‌های پایتخت قدیمی ایران یعنی پرسپولیس دریافت که در ساخت آن استفاده از ریاضیات پیچیده‌ی هندسی و نجوم مشهود است. هنر آن زمان علاوه بر اشکال هندسی، متمرکز بود بر تندیسگری موجودات واقعی و تخیلی متشکل از شیرها، طاووس، شیردال (عقاب شیر یا گریفین) و ققنوس. با گذشت زمان، این عناصر اسطوره‌ای همراه با خدایان باستانی به عنوان ستون‌های بسیار مهمی از تاریخ منطقه مورد توجه قرار گرفتند.
ادیان مورد اعتقاد ایرانیان باستان
ایرانیان باستان زرتشتی بودند دینی که توسط زرتشت، پیامبر و معلم بزرگ معرفی شده بود. زرتشت در سال ۶۰۰ پیش از میلاد این دین را ارائه داد و کمک کرد که این امپراتوری از طریق این مذهب متحد شود. او پرستش خدای واحدی به نام اهورا مزدا را به جای پرستش چندین و چند بت تبلیغ کرد. این دین بر نبرد میان خیر و شر و پیروزی خیر در مقابل شر تأکید داشت. در حقیقت در دوران پیش از میلاد، تنها چند زرتشتی وجود داشت.
چنان‌چه در ادامه‌ی مطلب خواهید دید، ایرانیان باستان جذب موجودات افسانه‌ای می‌شدند و به آنها اهمیت بسیار زیادی می‌دادند:
۱. آناهیتا الهه آب
در بین نمادهای ایران باستان آناهیتا الهه آب ایران باستان است. او همچنین به عنوان الهه‌ی باروری، بانوی جانوران و الهه رقص مقدس شناخته شده‌است. آناهیتا بر آب‌ها حکمرانی می‌کرد و ستاره‌ها و سرنوشت تحت فرمان او بودند. او اصل خلاقیت زنانه را به تصویر می‌کشد. آناهیتا بال دارد و شیرهایی قدرتمند او را همراهی می‌کنند و اغلب مزین‌شده به تاجی از ستارگان به تصویر کشیده می‌شود. او همچنین با دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و آب‌های تولد همراه است. او حامی زنان و الهه‌ی جنگ است.
آناهیتا به معنای “فرد پاکدامن” است. او به عنوان یک باکره به تصویر کشیده شده‌است، یک ردای طلایی و کلاه پادشاهی الماس نیز دارد. حیوانات مقدس او کبوتر و طاووس هستند. در ایران باستان، آناهیتا بسیار محبوب بود و به عنوان یکی از الهه‌های بزرگ که در بسیاری از ادیان شرقی وجود دارند، محسوب می‌شود.
۲. شیر و خورشید
این نماد ایران باستان شامل دو تصویر است – شیر و خورشید. شیر نشان‌دهنده‌ی الوهیت، سلطنت و دودمان قدرتمند پادشاهان است، و بسیار به صورت فلکی اسد شباهت دارد. تصویر خورشید نشان‌دهنده‌ی حاکم بهشت است. این یک نماد بسیار معروف است و از دوران باستان توسط دولت‌های زیادی در سراسر تاریخ به عنوان پرچم استفاده شده‌است.
۳. پرنده سعادت: هما
یکی دیگر از نمادهای ایران باستان پرنده‌ی هما یک موجود افسانه‌ای و خیالی از قصه‌های صوفی است. گفته می‌شود که این پرنده هرگز فرود نمی‌آید و تمام عمرش را در آسمان سپری می‌کند. این پرنده در فاصله‌ی بسیار زیادی از زمین پرواز می‌کند، به طوری که دیدن آن با استفاده از چشم انسان غیر ممکن است. هما به عنوان پرنده‌ی شانس و سعادت نیز نامیده می‌شود و موجودی مهربان و نماد شادی است. با توجه به افسانه‌های صوفی، هنگامی‌که شما نگاهی اجمالی به هما و حتی سایه‌ی آن داشته باشید، در باقی زندگی‌تان خوشبختی همراه شما خواهد بود.
عنایت خان از موسسین صوفی‌گری، ابعاد معنوی این پرنده را به تصویر می‌کشد. یه گفته‌ی وی، بعد روحانی این پرنده نمایانگر به اوج رسیدن یک تفکر است، اوجی که تمام مرزها را در هم می‌شکند. “هما” به زبان فارسی به معنای پرنده‌ی افسانه‌ای است. در زمان‌های قدیم اعتقاد بر این بود که اگر این موجود افسانه‌ای روی سر یک فرد بنشیند، خوش‌شانسی به آن فرد روی می‌آورد و او پادشاه می‌شود. در کلمه‌ی هما، دو بخش وجود دارد هو به معنای روح و کلمه‌ی “ما” یک کلمه‌ی عربی که به معنای آب است.
در سنت‌های قدیم اعتقاد بر این بود که زرتشت از درخت هما متولد شد چرا که آیه‌ای از کتاب مقدس می‌گوید: “به غیر از مردی که از آب و روح متولد شده‌است، هیچ کس نمی‌تواند به پادشاهی خداوند وارد شود”.
در برخی از نسخه‌های تغییر یافته، پرنده‌ی هما شبیه ققنوس است. این پرنده پس از گذشت چند صد سال، خود را در آتش می‌سوزاند و از خاکستر خود دوباره متولد می‌شود. این پرنده همچنین به عنوان مرغ بهشت نامیده می‌شود. هما شامل ویژگی‌های فیزیکی هم مرد و هم زن در یک بدن است و یک بال و یک پا دارد. چنان‌چه افسانه‌ها توضیح می‌دهند، گرفتن پرنده‌ی هما غیرممکن است. با توجه به مذهب صوفی، پرنده‌ی هما را نمی‌توان زنده اسیر کرد و فردی که آن را می‌کشد، در عرض چهل روز می‌میرد.
۴. گریفین (شیردال) افسانه‌ای
گریفین‌ها موجودات افسانه‌ای محبوبی هستند که به طور گسترده‌ای در فیلم‌ها و رمان‌های داستان‌های عامیانه استفاده می‌شوند. گریفین یک کیمرا یا یک موجود اسطوره‌ای ترکیبی است. این موجود افسانه‌ای دارای بدن شیر و بال و سر عقاب است؛ بنابراین پادشاه حیوانات و پرندگان را به تصویر می‌کشند. آنها همچنین ممکن است گوش اسب داشته باشند. گریفین‌ها که از قدیم‌الایام به حفاظت از گنجینه‌ها و دارایی‌ها شناخته شده‌اند، محافظانی در برابر شر، سعایت و جادو نیز هستند. گریفین که در برخی از کلیساها مجسمه‌اش ساخته شده، در نمادپردازی مسیحی شناخته شده‌است و هم الوهیت و هم انسان را به تصویر می‌کشد.
در نشان‌شناسی (هرالدی) گریفین‌ها به معنای شجاعت، رهبری و قدرت هستند. آنها با شکلی خشن به تصویر کشیده شده‌اند، اما در طول قرن‌ها همواره مورد احترام بوده‌اند. آنها به طور مرتب روی کت‌ها، بازوها، پرچم‌های خانواده‌های بااصالت و مشهور مهم در اروپا ظاهر می‌شوند. ریشه‌ی این موجود اسطوره‌ای جذاب از اروپای غربی به لبه‌های شرقی شبه قاره هند و فراتر از آن می‌رسد.
گریفین‌های قدرتمند و با شکوه، وظیفه‌ی محافظت از طلا و گنج را داشته‌اند. در دوران قرون وسطا، آنها به عنوان نماد ازدواج تک‌همسری در نظر گرفته می‌شدند. آنها وفاداری را تحسین می‌کردند. گریفین‌ها به شدت به شریک زندگی خود وفادار بودند، و در صورت مرگ همسر ابدا ازداج نمی‌کردند. آنها کم‌کم تبدیل به نمادی از عیسی هم شدند زیرا می‌توانستند در هوا و زمین به راحتی حضور داشته باشند که این ماهیت انسانی و الهی مسیح را نشان می‌دهد.
گریفین‌ها هم قدرت و هم خرد را نشان می‌دهند. آنها معمولا در طول جنگ مرتبط با قدرت هستند. جمهوری جنوا در قرون وسطی، از گریفن‌ها به عنوان نمادی از تمام قایق‌های دریانوردی خود استفاده می‌کرد.
۵. کوه دماوند
این کوه بلندترین قله در ایران و سراسر خاورمیانه است. دماوند یک آتشفشان فعال است و در اساطیر ایرانی و داستان‌های قومی بسیار نمایان است. این کوه به عنوان یک نماد مقاومت ایران در مقابل حکومت‌های خارجی در نظر گرفته می‌شود. به دلیل چشمه‌های آب گرمی که دارد، گفته می‌شود که این کوه دارای قدرت شفابخش است. این چشمه‌ها اختلالات پوستی و زخم‌های مزمن را درمان می‌کنند. کوه دماند در قسمت پشت اسکنانس‌های ۱۰،۰۰۰ ریالی چاپ شده‌است.
۶. سیمرغ
یکی دیگر از نمادهای ایران باستان سیمرغ است که نام یک پرنده اسطوره‌ای در ایران باستان است. این موجود بی‌نظیر، غول پیکر، بالدار و مونث معمولا به داشتن یک بدن پوشیده از پولک، همراه با سر سگ، پنجه‌ی شیر و بال طاووس توصیف می‌شود. همچنین گاهی‌اوقات با چهره‌‌ی یک انسان تصویر می‌شود.
سیمرغ یک شخص محافظ خیراندیش با قدرت محافظتی و شفا بوده‌است. اعتقاد بر این بوده که آب و زمین را تمیز می‌کند و باروری را به ارمغان می‌آورد. این موجود همچنین به عنوان رسول یا واسطه‌ی بین آسمان و زمین و نماد اتحاد آنها دیده می‌شود. سیمرغ اغلب در ادبیات کلاسیک و مدرن ایرانی ذکر می‌شود و به طور خاصی در عرفان صوفی به عنوان یک استعاره برای خدا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این پرنده‌ی اسطوره‌ای در چند داستان قدیمی از خلقت وجود دارد. با توجه به افسانه‌های ایرانی، سیمرغ بسیار پیر بوده‌است، تا بدان جا که نابودی جهان را سه بار دیده‌است!
امیدواریم این مطلب جذاب و خواندنی درباره نمادهای ایران باستان برایتان مفید بوده باشد