آب‌تاز، آبلرزه یا سونامی یکی از پدیده‌های جغرافیایی است. سونامی به لرزش شدید آب دریا گفته می‌شود که در پی زمین‌لرزه‌های زیر دریا پدید می‌آید. آبی که به لرزه درآمده به‌شکل موج‌های عظیم به کرانه‌ها رسیده و ویرانی به بار می‌آورد. سونامی موقعی شروع می‌شود که حجم عظیمی از آب به‌سرعت مرتفع می‌شود. این حرکت سریع می‌تواند در نتیجه‌ی یک زلزله‌ی زیرآبی رخ دهد یا بر اثر لغزیدن صفحه‌های تکتونیکی، یا یک انفجار آتشفشانی یا هر حادثه‌ی دیگری که انرژی زیادی دارد ایجاد شود. تا انتهای این نوشتار با ما همراه باشید تا ۵۰ حقیقت جالب درباره سونامی را با شما در میان بگذاریم.
حقیقت جالب درباره سونامی
۱. سونامی معمولا توسط زلزله اتفاق می‌افتد اما می‌تواند به علت فوران آتش فشانی، زمین‌لغزه، تغییرات سریع در فشار جو، یا برخورد شهاب سنگ نیز به وجود بیاید.
۲. سونامی فقط یک موج بزرگ نیست، بلکه متشکل از یک سری امواج است که «قطار موج‌ها» نامیده می‌شوند. فاصله‌ی زمانی بین امواج را «دوره‌ی موج» می‌نامند و می‌تواند بین چند دقیقه تا دو ساعت باشد. اولین موج معمولا قوی‌ترین نیست، و موج‌های بعد، مثلا پنجم و ششم، ممکن است به طرز قابل توجهی بزرگ‌تر باشند.
۳. توسیدید (۴۶۰ ق.م. – ۳۹۵ ق.م.)، تاریخ نگار یونانی، اولین کسی بود که در کتابش «تاریخ جنگ پلوپونزی» ارتباط بین سونامی و زلزله‌های زیر آب را مطرح کرد.
۴. در ژرف‌ترین قسمت اقیانوس، موج‌های سونامی اغلب فقط ۳۰ تا ۹۰ سانتی‌متر ارتفاع دارند. ملوانان ممکن است حتی متوجه موج‌های سونامی که از زیر آن‌ها عبور می‌کند نشوند.
۵. تقریبا ۹۹٪ از تمام خرابی‌های مربوط به سونامی در ۲۵۰ کیلومتری منشا سونامی یا به فاصله‌ی ۳۰ دقیقه‌ای از زمان به وجود آمدن سونامی رخ داده‌اند. در نتیجه، هر کسی در ناحیه‌ی ساحلی که زلزله‌ای قدرتمند را احساس کند باید آن را به عنوان هشداری طبیعی سونامی تلقی کند که ممکن است در شرف وقوع باشد و نواحی کم ارتفاع ساحل را سریعا ترک کند.
۶. تا حدود نیم ساعت قبل از وقوع سونامی، ممکن است چنین به نظر برسد که اقیانوس (اما نه همیشه) به طور ناگهانی خشک می‌شود. پس رفت آب را «عقب نشینی» می‌نامند.
۷. ایالاتی از آمریکا که در معرض بیشترین خطر سونامی قرار دارند هاوایی، آلاسکا، واشینگتن، اورگان و کالیفرنیا هستند.
۸. یکی از بزرگترین زلزله‌های تاریخ در بیش از ۱۰۰ مایلی ساحل شیلی و در ۲۲ می ۱۹۶۰ اتفاق افتاد. درست ۱۵ دقیقه بعد از زلزله‌ی ۹.۵ ریشتری، امواج ۲۴ متری ساحل را در نوردیدند. پانزده ساعت بعد، امواج سونامی به هاوایی برخورد کردند و نهایتا، ۲۲ ساعت بعد از زلزله، سونامی به ژاپن رسید – یعنی ۱۰.۰۰۰ مایلی جایی که زلزله رخ داده بود.
۹. در حالی که هیچ کس تا به حال شاهد به وجود آمدن سونامی بر اثر برخورد شهاب سنگ نبوده است، بسیاری از دانشمندان فکر می‌کنند که شهاب سنگ ممکن است سونامی به وجود آورده باشد که بیش از ۳.۵ میلیارد سال پیش حیات را در روی کره‌ی زمین از بین برده باشد.
۱۰. در حالی که امواج به وجود آمده توسط باد ممکن است در یک ساعت به هر جایی کشیده شوند (از ۳.۲ تا ۹۷ کیلومتر)، امواج سونامی می‌توانند با سرعت ۹۷۰ کیلومتر بر ساعت، یعنی سرعت یک هواپیمای جت، مسافت‌ها را درنوردند.
۱۱. دانشمندان بر این باورند که حدود ۴.۸۰۰ سال پیش شهاب سنگی آسمانی با اقیانوس هند برخورد کرده است. فرضیه‌ی موجود این است که سونامی ناشی از آن حدودا ارتفاعی برابر با ۱۸۰ متر داشته است.
۱۲. سونامی‌های حاصل از زلزله در امتداد نواحی فرورانشی ایجاد می‌شوند، یا وقتی صفحه‌ی تکتونیکی سبک‌تری با فشار روی یک صفحه‌ی سنگین‌تر قرار می‌گیرد. افزایش یا کاهش ناگهانی کف اقیانوس کل ستون آب بالای خود را جابجا می‌کند. این افزایش و کاهش سطح آب اقیانوس بالای محل وقوع زلزله سونامی ایجاد می‌کند. اگر صفحه‌های تکتونیکی به جای جابجایی از هم دور شوند یا از کنار یکدیگر بلغزند، معمولا سونامی رخ نخواهد داد.
۱۳. درختان نخل با تنه‌های بلند و لخت خود به خوبی برای زندگی در ساحل سازگاری یافته‌اند و اغلب از سونامی جان سالم به در می‌برند.
۱۴. سونامی اقیانوس هند در ۲۰۰۴ بیش از ۲۱۶.۰۰۰ نفر را کشت، شاید حدود ۲۸۳.۰۰۰ نفر! قربانیان فقط شامل بومیان محلی نمی‌شد بلکه حدود ۹.۰۰۰ گردشگر از استرالیا، سوئد، بریتانیا، و ایالات متحده را نیز در بر می‌گرفت؛ کسانی که رفته بودند تا تعطیلات کریسمس را در تفرجگاه‌های ساحلی جنوب شرقی آسیا سر کنند.
۱۵. دورترین فاصله‌ی درون مرزی (افقی) که آب حاصل از سونامی به آن می‌رسد را «منطقه‌ی طغیان» می‌نامند. به مرتفع‌ترین نقطه (عمودی) که این آب به آن می‌رسد «نقطه‌ی اوج» می‌گویند.
۱۶. دانشمندان فرضیه‌ای دارند دال بر این که مگاسونامی بعدی ممکن است در جزایر قناری رخ بدهد. این مگاسونامی می‌تواند اقیانوس اطلس را در نوردد و شهرهای ساحلی ایالات متحده مانند نیویورک، بوستون، و میامی را با امواجی که به ارتفاع بیش از ۳۰ متر می‌رسند، تخریب کند.
۱۷. «مگاسونامی» سونامی است با امواج فوق‌العاده مرتفع و معمولا به خاطر زمین‌لغزه به وجود می‌آید. در ۱۹۵۸، مگاسونامی در آلاسکا اتفاق افتاد که بلندترین امواج سونامی ثبت شده تا آن زمان را به وجود آورد (یعنی ۵۳۴ متر). به طرز معجزه آسایی فقط ۲ نفر مردند.
۱۸. افراد اغلب بعد از اولین موج سونامی می‌میرند چون خیلی زود به خانه‌های‌شان بر می‌گردند یا به ساحل می‌روند تا به آدم‌ها و حیواناتی که گیر افتاده‌اند کمک کنند، که در موج سونامی دیگری گرفتار می‌شوند.
۱۹. اگر توسط موج سونامی گیر افتادید، بهتر است شنا نکنید، بلکه یک شی شناور را بگیرید و اجازه دهید جریان آب شما را با خود ببرد.
۲۰. سیش‌ّها مانند سونامی هستند، اما به جای رخ دادن در دریاها و اقیانوس‌ها، در بسترهای محصور آب اتفاق می‌افتند، مانند رودخانه‌ها یا دریاهای درون‌مرزی. آن‌ها معمولا کوچک‌تر از سونامی‌ها هستند و تخریب کمتری ایجاد می‌کنند. باد رایج‌ترین عامل سیش است.
۲۱. سونامی به ژاپنی یعنی «موج بندر» (tsu= بندر + nami = موج)، که بازتاب دهنده‌ی تاریخ سونامی خیزی ژاپن است.
۲۲. وقتی یک سونامی به منطقه‌ی ساحلی برخورد می‌کند، عموما با سرعت حدودا ۳۵ کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند. بسته به شیب ساحل و محیط ساحلی، سرعت آن با حرکتش به سمت داخل منطقه به طرز چشمگیری تغییر پیدا می‌کند. نیروی امواج بعدی سونامی می‌تواند به قدرتمندی موج اولیه یا حتی از آن بیشتر باشد.
۲۳. زلزله‌ی ۹ ریشتری ۲۰۰۴ اندونزی انرژی بیشتر از تمام زلزله‌های روی کره‌ی زمین در مجموع ۲۵ سال قبل از آن، آزاد کرد. بخشی از بستر دریا به اندازه‌ی ایالات کالیفرنیا به مقدار بیش از ۹ متر به سمت بالا و به سمت دریا حرکت کرد، که مقدار عظیمی آب را جابجا کرد.
۲۴. سنگین‌ترین سونامی که تا به حال به غرب ایالات متحده و کانادا برخورد کرده است در ۲۸ مارس ۱۹۶۴ اتفاق افتاد، یعنی زمانی که زلزله‌ی ۸.۴ ریشتری آلاسکا رخ داد. امواج آن به ارتفاع ۶.۵ متر می‌رسید و بیش از ۱۲۰ نفر را کشت. خسارات ناشی از آن بالغ بر ۱۰۶ میلیون دلار شد.
۲۵. ایالتی که بیش از همه در خطر سونامی قرار دارد هاوایی است. هاوایی حدودا هر سال یک سونامی را تجربه می‌کند و هر هفت سال یک سونامی مخرب در آن رخ می‌دهد. کالیفرنیا، ارگان، و واشینگتن هر ۱۸ سال یک بار یک سونامی مخرب را تجربه می‌کنند.
۲۶. بسیاری از کسانی که در سونامی ۲۰۰۴ اقیانوس هند کشته شدند زن و بچه بودند. بنابر گزارش‌ها زنان درامتداد ساحل منتظر بازگشت همسرانشان از ماهیگیری بودند و بچه‌ها هم بیش از آن ضعیف بودند که بتوانند در برابر جریان آب دوام بیاورند. حدود یک سوم از افراد جان سپرده کودک بودند، و در بسیاری از جاها، زنان چهار برابر مردان جان خود را از دست دادند.
۲۷. سونامی ۲۰۰۴ اقیانوس هند باعث کشف شهر گمشده‌ی ماهابالی پورام شد؛ پایتخت پادشاهی قدرتمندی که ۱.۵۰۰ سال پیش با چین، رم، یونان، اعراب، و مصر داد و ستد داشت. گفته می‌شود که این پایتخت در دوران شکوه و شکوفایی خود زیر آب فرو رفته است.
۲۸. سونامی می‌تواند سطح آب تازه و سیستم آب زیرزمینی و همچنین خاک را آلوده کند و مقادیر زیادی نمک پشت سر خود به جای بگذارد. در نتیجه، هزاران نفر ممکن است از گرسنگی و بیماری تا سال‌های سال بعد از سونامی جان خود را از دست بدهند.
۲۹. در حالی که در تمام اقیانوس‌های کره‌ی زمین سونامی به ثبت رسیده است، حدود ۸۰٪ از تمام سونامی‌ها در «حلقه‌ی آتش» اقیانوس آرام رخ می‌دهند.
۳۰. سونامی با قدرتی هزاران برابر یک موج عادی به ساحل برخورد می‌کند. موج‌های عادی توسط باد به وجود می‌آیند که آب را در سطح رویی اقیانوس یا سایر بسترهای آبی به جلو می‌راند. اما امواج سونامی توسط رویدادی به وجود می‌آیند که کل ستون آبی را از کف اقیانوس تا سطح آن جابجا می‌کند و بر آن تاثیر می‌گذارد.
۳۱. تنها دو سونامی بزرگ و معروف به اروپا اصابت کرده است: یکی با جزیره‌ی کرت و سواحل مدیترانه‌ای اطراف آن در ۱۵۳۰ ق.م. برخورد کرد و دیگری در ۱۷۵۵ لیسبون پرتغال را در نوردید.
۳۲. ساعاتی پیش از وقوع سونامی اقیانوس هند، افرادی گزارش دادند که مشاهده کرده‌اند فیل‌ها و فلامینگوها به سمت مکان‌های مرتفع در حرکت بوده‌اند. سگ‌ها و حیوانات باغ وحش از ترک پناهگاه‌های خود اجتناب کرده بودند. بعد از سونامی، تعداد کمی از حیوانات تلف شده بودند.
۳۳. امواج سونامی شبیه موج‌های عادی نیستند چون مثل موج‌های عادی نمی‌شکنند و پیچ نمی‌خورند. آن‌ها به شکل سیلاب‌های پرسرعت یا به شکل یک موج پر شیب و بزرگ که شبیه یک دیوار بزرگ آبی به نظر می‌رسد ظاهر می‌شوند.
۳۴. وقتی یک موج سونامی به آب‌های کم عمق نزدیک خشکی می‌رسد، سرعتش به حدود ۳۰-۵۰ کیلومتر در ساعت کاهش پیدا می‌کند. با کاهش سرعت، تمام آبی که در جریان بوده است روی هم جمع و باعث می‌شود ارتفاع موج بیشتر و بیشتر شود. زمانی که یک موج سونامی به ساحل برخورد می‌کند ارتفاع آن می‌تواند تا حدود ۳۰ متر یا یک ساختمان ۱۰ طبقه باشد.
۳۵. سونامی‌ها گاهی امواج جز و مدی نامیده می‌شدند، اما این عنوانی گمراه کننده است چون سونامی‌ها به جزر و مد هیچ ارتباطی ندارند.
۳۶. بعضی از زمین شناسان می‌گویند که سونامی‌های باستان منبع افسانه‌های باستانی هستند، مانند سیلاب بزرگ کتاب مقدس، شکافته شدن دریای سرخ در هنگام مهاجرت دسته جمعی قوم بنی اسرائیل از مصر، و نابودی تمدن مینوسی‌ها در جزیره‌ی کرت.
۳۷. وقتی در سال ۱۷۵۵ در لیسبون پرتغال زلزله‌ای مهیب اتفاق افتاد، شهروندان هراسان برای پناه گرفتن به ساحل گریختند. آن‌ها از این که می‌دیدند آب دریا از ساحل در حال دور شدن است تعجب زده شدند. چند دقیقه بعد، یک سونامی از راه رسید. نود درصد از ساکنین از بین رفتند.
۳۸. در منطقه‌ی اقیانوس آرام، تقریبا ۵۰۰.۰۰۰ نفر در طی ۲.۰۰۰ سال گذشته بر اثر سونامی جان خود را از دست داده‌اند. سونامی ۲۰۰۴ اقیانوس آرام به تنهایی یک کشتار دسته جمعی به راه انداخت که امروزه تخمین می‌زنند بیش از ۲۸۰.۰۰۰ نفر را به کام مرگ کشانده است.
۳۹. شکل جمع کلمه‌ی سونامی می‌تواند « tsunami» یا « tsunamis» باشد.
۴۰. سونامی‌ها تاریخی باستانی دارند و قدمت آن‌ها به تقریبا ۴.۰۰۰ سال پیش در چین بر می‌گردد.
۴۱. گزارش‌ها نشان می‌دهند کسانی که از خودروهایشان برای فرار از سونامی استفاده می‌کنند اغلب در ترافیک گیر می‌افتند و با موانع دیگری روبرو می‌شوند و بنابراین بیشتر احتمال دارد در سونامی از بین بروند. گزارش‌ها نشان می‌دهند بهترین راه برای فرار با پای پیاده است، و رفتن به قسمت‌های بلند دارای شیب‌های تند با حداکثر سرعت ممکن.
۴۲. از سه اقیانوس اصلی، فقط اقیانوس آرام به سیستم هشدار سونامی چند ملیتی مجهز شده است. در سال ۲۰۰۴ هنگام وقوع سونامی اقیانوس هند هیچ سیستم هشداری وجود نداشت، هرچند پیشتر کارشناسان توصیه کرده بودند که چنین سیستمی در آنجا نصب شود.
۴۳. ژاپن، به خاطر تاریخچه‌ی طولانی که در سونامی‌های مخرب دارد، پیشرفته ترین سیستم‌های هشدار سونامی را در جهان قبل از سونامی ۲۰۱۱ داشت، که متشکل بود از بیش از ۱.۵۰۰ لرزه سنج و بیش از ۵۰۰ دستگاه اندازه گیر سطح آب. راه اندازی سیستم هشدار سونامی ژاپن بیش از ۲۰ میلیون دلار در سال هزینه داشت.
۴۴. در ۲۵ مارس ۲۰۱۱، بیش از ۲۱.۹۱۱ کشته و مفقود (بیش از ۱۰.۰۰۰ نفر کشته؛ ۱۷.۴۴۰ نفر مفقود) در سونامی ژاپن به جای ماند و ۲.۷۵۵ نفر مجروح شدند.
۴۵. برآورد می‌شود سونامی ۲۰۱۱ ژاپن پر هزینه‌ترین بلای طبیعی تاریخ جهان باشد.
۴۶. بانک جهانی برآورد می‌کند که بازسازی مناطق سونامی زده‌ی ژاپن ۲۳۲ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت و حداقل ۵ سال طول خواهد کشید.
۴۷. زلزله‌ای که باعث سونامی ۲۰۱۱ ژاپن شد پنجمین زلزله‌ی بزرگ جهان از ۱۹۰۰ است. از آخرین باری که زلزله‌ای با این بزرگی مرزهای ژاپن را به لرزه درآورده بود ۱.۲۰۰ سال می‌گذشت.
۴۸. در ۲۰۱۱، بیش از ۱۸۰.۰۰۰ نفر بعد از زلزله منازل خود را ترک کردند و سونامی به سیستم‌های سرمایشی اصلی و ژنراتورها در مجتمع هسته‌ای فوکوشیما دیاچی ژاپن آسیب وارد کرد.
۴۹. بعد از سونامی ۲۰۱۱ ژاپن، موجی از اجساد ساحل این شبه جزیره را در استان میاگی پر کرد و در بر گرفت.
۵۰. سونامی‌ها انرژی خود را حفظ می‌کنند، یعنی می‌توانند با از دست دادن انرژی بسیار اندکی کل اقیانوس‌ها را طی کنند. سونامی که هزاران کلیومتر از اقیانوس را می‌پیماید تله‌سونامی نامیده می‌شود. یک سونامی که فقط تا نزدیکی نقطه‌ی منشاء شکل‌گیری‌اش در ساحل پیش می‌آید سونامی محلی نامیده می‌شود.