از ابتدای پیدایش شهر معنی، تا به امروز انسان ها دریافتند که برای زندگی بهتر در کنار یکدیگر ر و اداره جوامع خود نیاز به وضع قوانین مدیریتی دارند. این قوانین مدیریتی می‌توانند در تمام جنبه های زندگی انسان اثر گذار باشند. مثلاً فرض کنید که شما صاحب یک کسب و کار هستید و نیروی انسانی برای شما مشغول به انجام وظیفه است، شما برای اینکه بتوانید از این نیروی انسانی بهترین بهره برداری را بکنید نیاز دارید تا یک سری قوانین را وضع کنید. در حقیقت این مجموعه قوانین همان مدیریتی هستند که شما بر سازمان اعمال می کنید. به بیان ساده تر، شما با کمک مدیریت قصد دارید تا سازمان خود را با نظم و ترتیب بهتری اداره کرده و از طرفی کارکنان خود را برای داشتن بهترین عملکرد هدایت کنید. البته مدیریت تنها مربوط به کسب و کار نمی‌شود و ما در جنبه های دیگر زندگی مثل زندگی خانوادگی هم به جنبه های مدیریتی نیاز داریم. آشنایی با نظریه های مدیریت می تواند نقش مهمی در در بهبود عملکرد ما در تمام بخش های زندگی داشته باشد. پس با ما همراه باشید تا این نظریه ها را بهتر بشناسید.
تعریف نظریه های مدیریت
برای اینکه با نظریه های مدیریت بهتر آشنا شویم، ابتدا بد نیست تعریفی از مدیریت داشته باشیم که مدیریت چیست و مدیر به چه کسی گفته می شود؟ از لحاظ لغوی کلمه مدیریت به معنای اداره کردن است و مدیر به کسی اطلاق می شود که مکان یا سازمان یا جامعه را اداره می کند. در طول تاریخ افراد زیادی سعی کردند که برای مدیریت و اداره بهتر جوامع، نظریه های گوناگونی را ارائه دهند. اما بحث مدیریت بیشتر پس از پیشرفت جوامع بشری به ویژه پس از انقلاب صنعتی و به وجود آمدن سازمان های بزرگ داغ شد. همچنین با تمام شدن جنگ جهانی دوم و پس از افزایش سطح رقابت بین کشورها و شرکت ها برای رسیدن به اهداف بزرگ، نظریه پردازان به طور مداوم تلاش می کردند تا برای هدایت بهتر جوامع و سازمان ها، نظریه هایی را با کمک جنبه های روانشناسی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ارائه دهند تا از طریق آنها بتوان انسان ها را بهتر مدیریت کرد. البته علم مدیریت تنها مختص به زمان های گذشته نیست، بلکه همین امروز هم در دانشگاه ها و اندیشکده ها، اساتید و افراد صاحب نظر سر به طور مداوم در حال بررسی تئوری ها و ایده های جدید برای موفقیت بهتر سازمان ها و جوامع هستند. در ادامه این مقاله ما قصد داریم شما را با تعدادی از این نظریه ها آشنا و مزایا و معایب هر کدام را بررسی کنیم، اما برای یادگیری تمام اصول و تکنیک های مربوط به مدیریت، بد نیست پیش از آن نگاهی بیاندازید به مجموعه آموزش های جامعی که فرادرس در خصوص رشته مدیریت تهیه کرده است:
اهمیت مدیریت
پیش از شروع بررسی نظریه های مدیریت بد نیست که اول با اهمیت مدیریت بیشتر آشنا شویم. پس بگذارید اول اینطور سوال کنیم که چرا مدیریت مهم است؟ پاسخ سوال بسیار ساده است، اصولا ما هیچ جامعه ای را نمی توانیم بدون مدیر تصور کنیم. بر فرض، اگر یک کشور، دولت یا سازماندهی نداشته باشد، در تمام بخش های آن شاهد هرج و مرج و بی نظمی خواهیم بود. در یک سازمان یا اداره نیز نقش مدیر در نظم بخشی به امور و موفقیت در مراودات و تعامل با رقبا غیر قابل انکار است. و در نهایت خانواده نیز که بخش کوچکی از جامعه محسوب می شود باز هم برای هدایت بهتر نیاز به مدیریت دارد. پس می بینیم که مدیریت در تمام بخش های زندگی ما حیاتی است.
سطوح مدیریتی
بر اساس نظریه های مدیریت، در هر سازمان یا جامعه ای سطوح مدیریتی متفاوتی وجود دارد. به طور مثال یک شرکت بسیار بزرگ با تعداد زیادی کارمند را یک فرد اداره می کند، که اصطلاحا به این شخص مدیر می گوییم. از طرفی یک بنگاه کوچک نیز که تنها ۳ یا ۴ کارمند دارد هم یک فرد اداره می‌شود، که او نیز مدیر نامیده می شود. اما در حقیقت سطوح مدیریتی است که تفاوت بین این دو را مشخص می کند.
بطور کلی سه سطح مدیریتی وجود دارد:
- سطح عملیاتی (سرپرستی)
- سطح میانی
- سطح عالی
برای درک بهتر یک سازمان بزرگ با تعداد زیادی کارمند را در نظر بگیرید، در میان کارمندانی که در این سازمان مشغول به کار هستند، کارکنان ارشدی وجود دارند که مدیران عملیاتی نامیده می شوند. این افراد وظیفه نظارت بر کار سایر کارمندان را برعهده داشته و از طرفی ارتباط منظم و مرتب با مدیران سطوح بالاتر دارند. همچنین مدیران عملیاتی وظیفه انتقال دستورات و برنامه های مدیران سطوح بالاتر را نیز بر عهده دارند. در همین سازمان بزرگ مدیرانی وجود دارند که حلقه واسط بین مدیران عملیاتی و بالاترین سطح مدیریتی هستند. بعلاوه این افراد باید تسلط بالایی بر برنامه های سازمانی، ارائه آمار و تجزیه و تحلیل های مرتبط با سازمان داشته باشند. در نهایت می‌رسیم به عالی‌ترین سطح مدیریت که امروزه از آن با عنوان مدیریت عامل یاد می شود. چنین فردی در عمل وظیفه مشابه مدیران عملیاتی دارد با این تفاوت که باید نظارت بیشتری بر تمام ارکان سازمان خود داشته باشند. چرا که اگر کوچک ترین اشتباهی در بخشی از سازمان رخ دهد، ممکن است پیامدهای ناگواری برای سازمان پیش بیاید. اینجاست که نظریه های مدیریت اهمیت خود را بیش از قبل نشان خواهند داد.
معرفی نظریه های مدیریت
تا اینجا با تعریف مدیریت آشنا شدید و به اهمیت آن پی بردید. در ادامه مقاله به معرفی انواع نظریه ها می پردازیم:
1. نظریه مدیریت علمی
فردریک تیلور یکی از نظریه‌پردازان مشهور علوم انسانی و معتقد به استفاده از اصول علمی برای مدیریت بود. در نظریه مدریتی او، مدیران نباید تصمیمات و قضاوت های خود را بر مبنای تصمیمات شخصی خود بگیرند. از طرفی او به مدیران توصیه می کند که به جای وادار کردن افراد به کارهای سخت، به آنها کمک کنند تا با ساده سازی کارها، کارآیی افراد را افزایش دهند.
یکی از ایراداتی که به نظریه علمی مدیریت وارد است، اهمیت بیش از اندازه تیلور به کار بود و در عوض، در تفکر او جای چندانی برای خود کارمندان وجود ندارد. اما از مهم ترین مزایای نظریه علمی مدیریت می‌توان به توجه ویژه به محیط کار و آموزش کارکنان، اهمیت کار گروهی و همکاری بین کارمندان و مدیران اشاره کرد. برای آشنایی با نظریه های مدیریت علمی می توانید منابع و کتاب های بسیاری پیدا کنید. اصول مدیریت فرادرس برای دانشجویان رشته مدیریت و همچنین کسانی که در چنین پست هایی کار می کنند می تواند بسیار مفید باشد.
2. نظریه مدیریت اجرایی
نظریه مدیریت اجرایی که یکی از مهم ترین نظریه های مدیریت است و توسط هنری فایول که مسئول اجرایی یک شرکت معدن فرانسوی بود، ارائه شد. در واقع او مدیریت سازمان را از نظر روبرو شدن افراد با موقعیت ها و شرایط مختلف ارزیابی کرد. در نظریه او برای رهبران یا مدیران یک سازمان ۶ وظیفه اصلی در نظر گرفته شد: پیش بینی، برنامه ریزی، هماهنگی، فرماندهی و کنترل. همچنین هنری فایول چهارچوبی را به وجود آورد که در اساس آن، نحوه تعامل و همکاری مدیران با کارکنان در آن شرح داده شد. به علاوه او پیشنهاد کرد که چارچوب های کاری نباید آنچنان سخت و طاقت فرسا باشند که افراد از محیط کار خود فراری شوند. چارچوبی که او مدنظر داشت عبارت از موارد زیر است:
- آزادی عمل
کارمندان به میزان کافی آزادی دارند که بر اساس تصمیمات خود وظایف شان را انجام دهند.
- اصل برابری
طبق نظریه فایو افرادی که در یک سازمان کار می‌کنند همگی با هم برابر بوده و باید در ایجاد یک محیط کار صمیمانه و شاداب تلاش نمایند.
- نظارت از بالا به پایین
مدیریت و نظارت بر کارکنان بایستی از سطوح بالای مدیریتی به سطوح پایینی برقرار باشد و در کل ارتباط بین افراد با مدیران نیز بر اساس سلسله مراتب باشد. البته این معنای ایجاد موانع سخت جهت ارتباط کارمندان با مدیران ناست.
- پاداش کارکنان
هنری فایول معتقد بود که برای افزایش کارایی کارمندان، باید بر اساس سطح عملکرد به آن ها پاداش تعلق بگیرد.
- تصمیم گیری واحد
تصمیم‌گیری واحد به این معناست که برای هر بخش از سازمان باید تنها یک مدیر وجود داشته باشد که بین دو مدیران سطوح بالا و کارکنان هماهنگی ایجاد کرده و در نهایت تصمیمات درست اتخاذ نماید.
- دیسیپلین
دیسیپلین به معنای نظم و انضباط می‌باشد و بر طبق این اصل، افرادی که در یک سازمان کار می‌کنند باید بر اساس احترام و نظم و بر اساس قواعد و مقرراتی سازمانی با یک دیگر همکاری و رفتار نمایند.
- تقسیم کار
یکی از ویژگی‌های مهم نظریه مدیریت اجرایی تقسیم کار است. بر این اساس افراد باید مسئولیت ها و کار های خود را با یکدیگر تقسیم کنند. در نتیجه کیفیت کارها و کارایی کارکنان به مراتب بیشتر خواهد شد.
- همکاری تیمی
در واقع همان مشارکت تمام اعضای یک گروه به صورت یکپارچه است و همان طور که می دانیم عمل کردن به این شیوه باعث افزایش کارایی در یک سازمان و یا گروه خواهد شد.
3. نظریه مدیریت بروکراتیک
نظریه مدیریت بروکراتیک که توسط ماکس وبر ارائه شده، بر وجود سلسله مراتب در یک سازمان تاکید کرده است. طبق نظریه او یک سازمان باید شامل گروهی از مدیران، وجود تقسیم وظایف مشخص، مشخص بودن دارایی های مدیریت سازمان، وضع مقررات و قوانین سازگار با محیط کار، در نظر گرفتن مدارک دقیق، انتخاب کارمندان بر اساس سطح دانش و در نهایت ارتقای شغلی بر اساس صلاحیت و عملکرد آن ها می شد. در واقع نظریه بوروکراسی وبر یکی از مهم ترین نظریه های مدیریت در سازمان های امروزی است؛ چرا که نوع برنامه ریزی بسیاری از سازمان های بزرگ و کوچک بر اساس ساختارهای بروکراتیک انجام می شود. البته در یک سازمان با ساختار بوروکراتیک اشکالاتی مثل کند بودن انجام فرایند تکمیل کارها، دشوار بودن دسترسی به مدیران سطوح بالاتر به دلیل وجود سلسله مراتب نیز وجود دارد.
4. نظریه روابط انسانی
یکی دیگر از نظریه های مدیریت که امروزه از آن بسیار یاد می‌شود، نظریه روابط انسانی است که توسط التون مایو تعریف و ارائه شده است. این نظریه پرداز تئوری خود را بر اساس آزمایش هایی که بر روابط انسانی در درون یک سازمان انجام داده بود بیان کرد. به طور مثال او بر روی عواملی که بر کیفیت کار کارمندان موثر هستند تاکید داشت؛ میزان روشنایی محیط کار، مدت زمان استراحت و همچنین طول زمانی که فرد در محیط کار می گذراند، جزئی از آزمایش های او بودند. مایو نتیجه گرفت که در صورت بهبود شرایط محیط کار، کارکنان عملکرد بسیار بهتری را از خود نشان خواهند داد. دقیقاً به همین دلیل است که امروزه مدیران سعی می‌کنند به کارکنان خود به هر طریقی که شده انگیزه و اشتیاق بدهند تا سازمان عملکرد کلی بهتری داشته باشد.
5. نظریه مدیریت سیستم ها
طبق نظریه مدیریت سیستم ها که امروزه از مهم ترین نظریه های مدیریت است، هر سازمان از بخش های مختلفی تشکیل شده است. بنابراین در یک سازمان برای رسیدن به بهترین عملکرد، تمامی بخش ها باید با یک دیگر تعامل و هماهنگی داشته باشند. در نتیجه بر اساس این تئوری، موفقیت یک سازمان به سطح همکاری افراد، روابط متقابل بین سطوح مختلف کارکنان و در نهایت ارتباط مدیران بستگی دارد. همچنین نظریه پردازان مدیریت سیستم ها اعتقاد دارند که کارمندان مهم ترین بخش تشکیل دهنده یک سازمان هستند. بنابراین مدیران و باید تلاش کنند با تدوین شیوه ها و الگوهای متناسب با سازمان خود، بهترین عملکرد را در میان کارکنان ایجاد نمایند. در نتیجه می توان گفت که مدیران نیاز دارند تا با کارکنان خود همکاری نزدیک داشته باشند.
6. نظریه مدیریت اقتضایی
فرد فیدلر نظریه مدیریت اقتضایی را معرفی ارائه کرده است. در حقیقت نظریه مدیریت اقتضایی یکی از مهم ترین نظریه های مدیریت است که تاکنون توسط جامعه شناسان و کارشناسان ارائه شده است. بر طبق این نظریه، هر سازمانی باید رویکردی متناسب با شرایط خود در نظر بگیرد. فیدلر اعتقاد داشت که ویژگی های شخصیتی هر مدیر بر روی نحوه مدیریت او تاثیر مستقیم خواهد داشت. همچنین هر مدیر برای رسیدن به موفقیت در سازمان خود نیاز دارد به انعطاف‌پذیری دارد تا با محیط کار خود به راحتی هماهنگی پیدا کند.
7. نظریه x و y
روانشناس آمریکایی داگلاس مک گرگور در کتاب جنبه انسانی شرکت، نظریه x و y را معرفی کرد. طبق این نظریه دو سبک مدیریتی متفاوت بر اساس انگیزه های مدیران یک سازمان وجود دارد. دسته اول مدیرانی هستند که درک صحیحی از احساسات کارمندان خود نداشته و به استفاده از تئوری اقتدارگرا تمایل بیشتری دارند. دسته دوم مدیرانی هستند که نظریه y را انتخاب می کنند؛ این افراد معتقدند که کارمندان دارای مسئولیت پذیری تعهد و انگیزه های شخصی برای پیشرفت هستند. طبق این نظریه سبک مدیریتی y بیشتر مناسب شرکت ها یا گروه های کوچک بوده، در حالی که سازمان های با تعداد کارکنان بیشتر به سیستم مدیریتی پرقدرت تری مثل روش x نیاز خواهند داشت. نظریه اخیر یکی از جنجالی ترین نظریه های مدیریتی به حساب می آید.
جمع بندی نظریه های مدیریت
هدف از این مقاله تنها آشنایی با نظریه های مدیریت بود. در واقع اگر بخواهیم موضوع مدیریت را بیشتر توضیح دهیم می توانیم هزاران مطلب در مورد آن بنویسیم. همانطور که دیدید، مدیران یا صاحبان کسب و کار باید بر اساس مدل کاری خود و همچنین ابزارها و کارکنانی که در اختیار دارند، شیوه مورد نظر خود را انتخاب نمایند. البته با توجه به پیشرفت روز افزون تکنولوژی شیوه های مدیریت نیز قطعاً با تغییراتی همراه خواهند شد. پس اگر قصد دارید مدیریت موفقی در مجموعه خود داشته باشید توصیه می کنیم که مرتبا مقالات جدید را مطالعه نمایید. در صورت علاقه، فرادرس آموزش های مفیدی در مورد سازمان و مدیریت آن ارائه کرده که یادگیری آن ها خالی از لطف نیست: