در جامعه شلوغ و مصرف‌گرای امروزی، مدیریت بهینه منابع اهمیت زیادی پیدا کرده و با توجه به محدودیت‌ها و هزینه‌هایی که روند تأمین انرژی با آن روبروست، طرح اقتصاد دایره‌ای شاید تنها راه نجات باشد!
اما این راه نجات چیست، چه کمکی به ما می‌کند و چه ابعادی دارد؟ با ما در ادامه همراه باشید تا به پاسخ این سؤالات برسید.
اقتصاد دایره‌ای چیست؟
اقتصاد دایره‌ای، چرخشی یا دورانی، یک مدل جامع جهانی از تولید و مصرف است که یک حلقه بسته برای بازگشت مداوم منابع به چرخه تولید ایجاد می‌کند. این طرح مبتنی بر اشتراک‌گذاری منابع، اجاره، بازمصرف، تعمیر، نوسازی و بازیافت بنا شده و مفهوم پیچیده‌ای دارد که هر روز در حال گسترش و تغییر است.
هدف اقتصاد دایره‌ای افزایش چرخه طول عمر محصولات و کاهش تولید ضایعات است تا از این طریق بتواند ارزش افزودهایجاد کرده و با تکیه بر فناوری‌های نوین، روند استفاده از منابع را با رویه‌های کارآمد، بهینه‌سازی نماید.
خلاصه و ساده‌شده‌ی مفهوم اقتصاد دایره‌ای، نگه داشتن مواد سازنده محصولات در چرخه تولید از طریق فرآیندهای بازیافتی است تا میزان مصرف منابع خام کاهش پیدا کرده و ارزش اقتصادی بیشتری ایجاد شود.
نکته مهم اینجاست که بدانید اقتصاد دایره‌ای در حد یک تئوری نیست، بلکه کلید اجرای آن در ابعاد جهانی چند سالی است که خورده شده و اقداماتی گسترده‌ای هم در این زمینه صورت گرفته.
در سال 2020 کمیسیون اروپا، تحت برنامه‌ای موسوم به “قرارداد سبز اروپا” پیشنهاد برنامه اقدامات عملیاتی در راستای اقتصاد چرخشی را ارائه نمود که شامل طرح‌های متعددی برای کاهش ضایعات، تولید محصولات پایدارتر و البته توانمندسازی مصرف‌کنندگان بود و تمرکز ویژه‌ای روی صنایع الکترونیک، تولید پلاستیک و منسوجات، ساختمان و فناوری اطلاعات و ارتباطات داشت (به عنوان مثال، اجبار کمپانی اپل به مجهز کردن گوشی‌هایش به درگاه Type-C در راستای همین طرح بود).
قطعنامه‌ای که در سال 2021 در کمیسیون اروپا تصویب شد دامنه تغییرات را گسترده‌تر کرد و اقدامات عملی را در این زمینه جدی‌تر گرفت. بر اساس چشم‌اندازهای این طرح توسعه، اقتصاد دایره‌ای که مبتنی بر اکولوژی صنعتی است، به صورت کامل تا 2050 اجرایی شده و به حدی از پایداری می‌رسد که فرآیندهای تولید را تا نزدیک به صفر درصد، عاری از سموم خطرناک برای محیط زیست می‌کند.
یکی از مهمترین مصادیق اقتصاد دایره‌ای، توسعه صنعت بازیافت لاستیک است. با پرولیز لاستیک و تجزیه تایرهای فرسوده به مواد اولیه، می‌توان به منابع خام بسیار سودمندی دست پیدا کرد که کاربردهای فراوانی در صنایع گوناگون دارند. یکی از مهمترین محصولاتی که از طریق بازیافت لاستیک می‌توان به آن دست پیدا کرد، سوخت گازوئیل است!
ابعاد اقتصاد دایره‌ای
اصولاً مفهوم اقتصاد دایره‌ای به شکل امروزی آن، به واسطه مطالعات فردی به نام José Potting مطرح شد. در مقاله‌ای که او منتشر کرد، به 10 هدف پایه و اساسی برای به حداقل رساندن ضایعات و ایجاد یک چرخه تولید دایره‌ای اشاره شده که به عنوان R10 شناخته می‌شوند. پایه‌های بنیادین برای تحقق اقتصاد چرخشی از نظر پاتینگ شامل موارد زیر هستند:
- R0 = Refuse – حذف
- R1 = Rethink – تفکر مجدد
- R2 = Reduce – کاهش
- R3 = Reuse – استفاده مجدد
- R4 = Repair – تعمیر
- R5 = Refurbish – به‌روزرسانی
- R6 = Remanufacture – تولید مجدد
- R7 = Repurpose – هدف جدید
- R8 = Recycle – بازیافت
- R9 = Recover – بازپروری
تاریخچه اقتصاد دایره‌ای
اولین باری که مفهومی به نام اقتصاد دایره‌ای یا چرخشی در جهان مطرح شد، سال 1966 بود. در این دوره محققی به نام کن بالدینگ مقاله‌ای به نام “اقتصاد سفینه فضایی زمین در آینده” منتشر کرد و در آن تلاش نمود تا تفاوت‌های بین اقتصاد باز (استفاده خطی از منابع) و بسته (بازگشت منابع به چرخه تولید پس از مصرف) را روشن کند. هرچند در این تحقیقات نامی از “اقتصاد دایره‌ای” برده نشد، اما توانستند به مرجعی برای آغاز این نوع نگاه تبدیل شوند.
این نظریه‌ها در سال‌های آتی (به ویژه در سال‌های 1989 و 1990) توسط صنعتگران، اقتصاددانان و کارشناسان محیط زیست توسعه داده شد و هدف آن نیز بهبود فرآیندهای تولید برای کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و ایجاد استراتژی‌های تولید پاک بود. شاخ و برگ‌های این مدل اجرایی به خوبی پرورش یافت تا اینکه در دهه دوم قرن بیست و یکم، اولین گام‌های اجرای آن در اروپا برداشته شد.
مزایای اقتصاد دایره‌ای
روی آوردن به اقتصاد دایره‌ای می‌تواند مزیت‌های فراوانی داشته باشد که در زیر به گوشه‌ای از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- جمعیت جهان و به موازات آن، تقاضا برای مواد خام رو به افزایش است. از طرف دیگر منابع حیاتی محدود بوده و ممکن است پاسخگوی تمام نیازهای جهانی نباشند. در چنین شرایطی بازیافت محصولات و بازتولید منابع از این طریق می‌تواند صرفه‌جویی بسیار زیادی ایجاد کرده و احتیاجات جوامع را به خوبی برطرف کند.
- با اجرای اقتصاد دایره‌ای، بسیاری از کشورها مجبور نخواهند بود جهت تأمین منابع انرژی به کشورهای دیگر وابسته باشند.
میزان تولید و انتشار گاز CO2 حاصل از سوزاندن سوخت‌های فسیلی برای تأمین انرژی کاهش پیدا می‌کند و آسیب کمتری به محیط زیست وارد می‌شود. - صرفه‌جویی بسیار زیادی در هزینه‌های آشکار و پنهان استخراج منابع نفت و گاز صورت می‌گیرد.
امکان استفاده طولانی‌تر از سوخت‌های سنتی فراهم می‌شود تا فرصت کافی برای جایگزین کردن منابع جدید انرژی ایجاد شود. - از تولید زباله و آسیب رساندن به محیط زیست جلوگیری شده و میزان تولید گازهای گلخانه‌ای نیز به شکل قابل‌توجهی پایین می‌آید.
- میزان رقابت در بازار انرژی افزایش پیدا کرده و هزینه حامل‌ها کاهش پیدا می‌کند.
- با افزایش ارزش تولید، کشورها رشد اقتصادی را تجربه خواهند کرد.
- با گسترش صنایع فعال در حوزه بازیافت، مشاغل بسیار زیادی ایجاد می‌شود و مشکلات بیکاری دولت‌ها تا حد زیادی برطرف خواهد شد.
- یکی از پیش‌بینی‌های این طرح، تولید محصولات بادوام‌تر و باکیفیت‌تر است تا مصرف‌کنندگان مجبور به تعویض زودهنگام لوازم خود نباشند و زباله کمتری تولید کنند. در نتیجه کیفیت عمومی کالاهای تولید افزایش پیدا می‌کند و در هزینه‌های زیادی که بابت خریدهای مجدد صرف می‌شود، صرفه‌جویی خواهد شد.
- صنایع فعال در این حوزه می‌توانند با خرید مواد اولیه ارزان (ضایعات و زباله)، محصولات گران‌قیمتی تولید کنند و به سودهای قابل‌توجه دست یابند.
افرادی که مایلند وارد این صنعت شده و به عنوان بخشی از اقتصاد دایره‌ای فعالیت کنند، باید گواهینامه ایزو 14001 محیط زیست را دریافت نمایند.
برای حرکت به سمت اقتصاد دایره‌ای، به چه تغییراتی نیاز است؟
برای تحقق اقتصاد چرخشی تا 30 الی 40 سال آینده، دولت‌های کشورها باید به صورت همه‌جانبه، اقداماتی اساسی مختلفی را انجام دهند و زیرساخت‌های کافی ایجاد نمایند. موارد زیر از جمله بخش‌هایی هستند که برای عملی شدن این طرح باید دستخوش تغییر شوند:
طراحی محصولات
برای رسیدن به اقتصاد دورانی، طراحی محصولات مختلف باید دچار یک انقلاب بزرگ شود. حرکت به سمت تولید کالاهایی که به راحتی قابل تعمیر و بازیافت هستند در این زمینه اهمیت زیادی دارد.
مدل‌های تجارت
برای تحقق اقتصاد چرخشی، مدل‌های تجارت باید به سمت مالکیت اشتراکی حرکت کرده و رویکردهای جایگزینی برای توزیع ثروت ایجاد شود.
جمع‌آوری داده
باید سازوکارهای بهتری برای جمع‌آوری داده‌های آماری در خصوص میزان تولید گازهای گلخانه‌ای و زباله‌ها ایجاد شود تا بتوان اقدامات اجرایی بهتری را صورت داد.
برنامه‌های دولتی
دولت‌ها باید قوانین مشخصی را در این راستا تصویب کنند تا کسب‌وکارها موظف باشند در بلندمدت، خود را با سازوکارهای جدید وفق دهند.
سخن آخر
اقتصاد دایره‌ای می‌تواند یک راه‌حل نجات‌بخش برای کمک به محیط زیست و بهینه‌سازی چرخه تولید، از طریق ایجاد یک مدار چرخشی باشد.