اختلال شخصیت دوگانه یا چندگانه که به آن اختلال هویت تجزیه‌ای یا اختلال چند شخصیتی نیز گفته می‌شود، یک وضعیت پیچیده روان شناختی است که می‌تواند در اثر عوامل زیادی از جمله آسیب‌های شدید در اوایل دوران کودکی (معمولاً آزار جسمی، جنسی، یا عاطفی مکرر) ایجاد شود. فرد مبتلا به این اختلال در زندگی شخصی و اجتماعی به مشکل می‌خورد و ممکن است عوارضی از جمله فراموشی‌های دورهای، اضطراب و استرس و رفتار خشن را تجربه کند. در ادامه راجع به دلایل و نشانه‌های این بیماری بیشتر صحبت خواهیم کرد.
مقدمه ای درباره اختلال شخصیتی و شخصیت دوگانه
اختلالات شخصیتی به گروهی از اختلالات روانی گفته می‌شود که با ویژگی‌های شخصیتی ناسازگار طولانی مدت و پایدار شناخته می‌شود و می‌تواند طیف وسیعی از موقعیت‌های مختلف را در بر بگیرد. دلیل اختلالات شخصیتی می‌تواند از پریشانی ذهنی و یا آسیب‌های قابل توجه روانی از اجتماع، خانواده یا حتی محل کار باشد. در حالت کلی هم تشخیص و هم درمان این نوع اختلالها سخت است و به تخصص بالایی نیازمند است. خیلی از این موارد قابل درمان کلی نیستند و تنها می‌توان مدیریت آنها را ساده‌تر کرد.
افراد دچار اختلال شخصیتی هرچند در بسیاری از موارد می‌توانند زندگی روزمره خود را پیش ببرند، اما به دلیل ماهیت ناسازگاری که از لحاظ روانی دارند، شانس کمی برای ایجاد روابط خوب و پایدار و تحقق توانایی‌های بالقوه خود دارند. اختلالات شخصیتی در اغلب مواقع ناشی از تعارضات حل نشده است که بیشتر آنها نیز به دوران کودکی بازمی‌گردند. در واقع شخص از این اختلالها به نوعی به عنوان مکانیزم دفاعی استفاده می‌کند. همچنین علیرغم مشکلات بسیار در زندگی عاطفی و اجتماعی، افراد دچار به اختلال شخصیتی نمی‌پذیرند که مشکلی وجود دارد و اصرار دارند که این بقیه دنیاست که اشتباه است نه آنها، و همین طرز فکر چه به خودشان و چه به اطرافیان آسیب‌های زیادی وارد خواهد کرد.
اگر به روانشناسی علاقه دارید یا دانشجوی روانشناسی هستید پیشنهاد می‌کنیم مجموعه آموزش های روانشناسی فرادرس را برای عمیق تر شدن اطلاعات خود از دست ندهید.
اختلال شخصیت دوگانه چیست؟
افراد مبتلا به این اختلال شخصیتی، دو یا چند هویت مجزا دارند. این شخصیت ها در زمان‌های مختلف رفتار فرد را کنترل می‌کنند و هر هویتی تاریخچه شخصیتی، ویژگی‌ها، پسند و ناپسندهای مربوط به خودش را دارد. اختلال دو شخصیتی حتی می‌تواند منجر به شکاف در حافظه و ایجاد توهم شود. فرد در عین داشتن چند شخصیت، هویت اصلی یا میزبان خود را که شخصیت اصلی اوست حفظ می‌کند. به طور مثال، به شنیدن اسم خود واکنش نشان می‌دهد، حتی ممکن است آنها از وجود شخصیت‌های دیگر خود بی‌اطلاع هم باشند.
تغییر بین این شخصیت‌ها اصولا زمانی اتفاق می‌افتد که فرد با یک عامل استرس‌زا یا محرک خاصی مواجه شود. این محرک می‌تواند تروما یا نشانه‌ای از آن باشد. از یک تصادف کوچک و استرس گرفته تا یک دوره مریضی و یا اتفاقی که یادآور ترومای رخ داده در گذشته باشد مانند ملاقات با فرد آزارگر. طبق یافته‌ها و تجربیات متخصصان، افراد مبتلا به این نوع اختلال بیش از افراد دیگر برای خود خطرناکند. یعنی احتمال این که بخواهند به خودشان آسیبی برسانند بسیار بیشتر از آن است که بخواهند به افراد دیگر آسیب برسانند. طبق آمار بیش از 70 درصد از مبتلایان به اختلال شخصیت دوگانه اقدام به خودکشی کرده‌اند. موارد اختلال هویت تجزیه‌ای نیز بسیار نادر است؛ تخمین زده می‌شود تنها حدود یک درصد از جمعیت جهان به این اختلال دچار باشند.
اختلال شخصیت دوگانه چگونه کشف شد؟
در مورد اولین باری که این بیماری دیده شد اختلاف نظر وجود دارد زیرا قطعا قدمت زیادی دارد، هرچند که به دلیل ناشناخته بودن نام‌های دیگری روی آن گذاشته می‌شد. یکی از اولین شرح‌های مفصل از شخصیت دوگانه در سال 1971 در مورد یک زن آلمانی 20 ساله نوشته شده است. او شروع به حرف زدن به زبان فرانسوی و با لهجه آلمانی می‌کرد، مانند اشراف فرانسوی رفتار می‌کرد و در این حال همه کارهای خود را نیز به خوبی به یاد می‌آورد. با این وجود در حالت «زن آلمانی» هوگونه اطلاعی از زن فرانسوی را انکار کرده و چنین چیزی را اصلا به خاطر نمی‌آورد.
اما این اختلال اولین بار به طور رسمی توسط دکتر ژان مارتین شارکو در اواخر 1880 کشف شد. او پزشک ارشد بیمارستان سلپتری‌یر در پاریس بود و این بیماری را هیستروصرع خواند، زیرا علایم آن ترکیبی از دو بیماری هیستریا و صرع بود. در آن زمان نشانه‌های این اختلال شامل انقباضات، تشنج، غش و اختلال در هوشیاری بود.
علائم اختلال شخصیت دوگانه چیست؟
مهم‌ترین علائم اختلال دو شخصیتی به شرح زیر هستند:
1. اختلال تجزیه هویت
فرد مبتلا به این اختلال چند هویت یا حالت شخصیتی مختلف و متمایز را تجربه می‌کند که هر یک تفکر، ارتباط و درک متفاوت و خاص خود از محیط اطراف را دارند. در برخی از فرهنگ‌ها به این حالت تسخیر هم گفته می‌شود. این افراد ممکن است حضور دو یا چند نفر را در ذهن خود احساس کنند که تفاوت‌های آشکار در جنسیت و ویژگی‌ها دارند.
2. فراموشی گسسته یا تجزیه ای
یکی از علایم اصلی این اختلال شخصیتی، از دست دادن حافظه است که البته نوع آن با فراموشی عادی متفاوت است و نمی‌تواند مانند آن با قانون‌های مشخص تعریف شود. این نوع فراموشی می‌تواند مختص به رویدادهای زمان خاصی باشد. مثلا فرد دارای اختلال، شواهدی را می‌بیند که نشان می‌دهد در تاریخ خاصی به سفر رفته است اما هیچ چیزی از آن سفر را به یاد نمی‌آورد. این دوره‌های فراموشی می‌توانند چند دقیقه، چند ساعت یا در موارد نادر چند ماه هم به طول بکشند، با این وجود متناوب و منظم نیستند و شامل از دست دادن حافظه دائمی نیز نخواهد بود.
3. اختلال مسخ شخصیت
این اختلال شامل احساس جدا شدن از خود و عدم تعلق است که می‌تواند به صورت دائمی یا دورهای برای فرد رخ دهد. در این حالت او احساس می‌کند از خود دور می‌شود و اعمال، احساسات و افکار خود را از دور تماشا می‌کند. در این حالت فرد احساس می‌کند سایر افراد و چیزهای اطراف مه‌آلود و رویایی هستند و جهان به نوعی غیر واقعی دیده می‌شود که به این حالت حقیقت زدایی نیز گفته می‌شود.
4. سایر چالش های مرتبط با سلامت روان
افراد مبتلا به اختلال دو شخصیتی، معمولا مشکلات روانی دیگری را نیز تجربه می‌کنند که می‌تواند شامل اختلالات خواب، اضطراب، افسردگی عمیق و تمایل به خودکشی باشد. تغییر شخصیت‌ها به طور مداوم و تغییر واقعیت به اندازه کافی ترسناک و عذاب آور هست و خود می‌تواند سبب ایجاد افسردگی و تمایل به خودکشی شود که در نهایت وضعیت را حتی سخت‌تر نیز می‌کند. همچنین فرد هنگام تغییر بین شخصیت‌ها ممکن است به شدت ترسیده و مضطرب شود و رفتار خشن از خود نشان دهد.
اختلال شخصیت دوگانه چگونه تشخیص داده می شود؟
تشخیص اختلال تجزیه‌ای معمولا شامل ارزیابی علائم و رد کردن هر گونه وضعیت پزشکی است که ممکن است باعث ایجاد علایم به صورت موقت شود که این تشخیص نیز باید توسط متخصص روان صورت بگیرد. ارزیابی برای تشخیص این اختلال می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
-
معاینه بدنی
پزشک یک معاینه بدنی کامل انجام می‌دهد و علایم و سابقه شخصی و پزشکی بیمار را به دقت چک می‌کند. این آزمایشات پزشکی در واقع نشان می‌دهند که آیا علایم بیماری مربوط به آسیب فیزیکی و شرایط پزشکی است یا از اختلال شخصیتی حکایت دارد. برای مثال آسیب به سر، برخی بیماری‌های مغزی، کم‌خوابی یا مسمومیت ممکن است مسئول ایجاد افکار غیر واقعی یا فراموشی کوتاه مدت باشد.
-
معاینه روانپزشکی
متخصص سلامت روان درباره افکار، احساسات و رفتار فرد سوالاتی می‌پرسد و علائم و نشانه‌ها را مورد بحث قرار می‌دهد. همچنین خاطرات گذشته، وضعیت خانوادگی و اشخاص نزدیک نیز ممکن است مفید واقع شود.
چه عواملی موجب ایجاد شخصیت دوگانه در افراد می شوند؟
تنها دلیل اثبات شده قطعی و البته شایع‌ترین دلیل ایجاد شخصیت دوگانه، تروما یا روان زخم است. این اتفاق می‌تواند آزار عاطفی، آزار فیزیکی یا جنسی شدید باشد. به علاوه ممکن است با حوادث شدید، بلایای طبیعی یا جنگ نیز مرتبط باشد. فقدان‌های مهم اولیه، از دست دادن والدین و یا دورهای طولانی انزوا از عوامل دیگر ایجاد چنین اختلالی محسوب می‌شوند.
برای شناخت بهتر آسیب ها و زخم های روانی و تاثیر آنها در زندگی افراد و بروز مشکلات شخصیتی و روانی توصیه می‌کنیم آموزش آسیب شناسی روانی از فرادرس را ببینید.
هویت و شخصیت، در دوران کودکی تازه در حال شکل گیری است و زمان حساسی محسوب می‌شود. در این دوره زمانی، کودک بیش از یک فرد بزرگسال قادر است از خودش بیرون بیاید و تروما را طوری مشاهده کند که انگار برای شخص دیگری اتفاق افتاده است. کودک یاد می‌گیرد برای تحمل یک تجربه سخت و آسیب زا، به نوعی از خود جدا شده و خود را شخص دیگری ببیند. این حالت در او نهادینه می‌شود و ممکن است از این مکانیسم مقابله‌ای در پاسخ به موقعیت‌های استرس‌زا در طول زندگی استفاده کند.
تروما می‌تواند به هر شکلی ایجاد شده باشد. در هر صورت این اختلال در نتیجه تلاش برای فرار یا پنهان شدن از یک آسیب است. در واقع ضربه روانی وارد شده به فرد گاهی آنقدر شدید است که مغز راه فراری را ایجاد می‌کند تا راحت‌تر بتواند ضربه ایجاد شده را هضم کرده و آن را تحمل کند.
افراد مبتلا به اختلالات تجزیه‌ای در معرض افزایش خطر عوارض و اختلالات مرتبط هستند، مانند:
- خودزنی یا مثله کردن
- افکار و رفتار خودکشی
- اختلال عملکرد جنسی
- اختلالات الکلی و مصرف مواد
- افسردگی و اختلالات اضطرابی
- اختلال استرس پس از سانحه
- اختلالات خواب، از جمله کابوس، بی خوابی و راه رفتن در خواب
- اختلالات اشتها
- علائم فیزیکی مانند سبکی سر یا تشنج‌های غیر صرعی
- مشکلات عمده در روابط شخصی و کار
روش های معمول درمان اختلال شخصیت دوگانه چیست؟
تاکنون هیچ گونه درمان قطعی برای درمان این اختلال کشف نشده است. با این وجود درمان‌های مختلف می‌توانند تا حدودی در مدیریت این بیماری موثر باشد و به بیمار کمک کند بتواند آن را کنترل کرده و به زندگی عادی بپردازد. برخی از روش‌هایی که اثربخشی آنها ثابت شده است موارد زیر هستند:
1. روان درمانی
روان درمانی می‌تواند به افراد دچار اختلال دوشخصیتی کمک کند احساسات خود را بهتر درک کرده و با وجوه مختلف این بیماری بهتر آشنا شوند. به این ترتیب می‌توانند علایم خود را تشخیص داده و در مدیریت آنها بهتر عمل کنند. روان درمانگر مد نظر باید متخصص در کار با افراد دچار تروما باشد و تجربه کار با این افراد را داشته باشد.
2. هیپنوتیزم
هیپنوتیزم بر عکس چیزی که به آن معروف است (کشف خاطرات سرکوب شده)، در این اختلال می‌تواند به مدیریت علایمی مانند فلش بک‌های ناشی از اختلال استرس بعد از سانحه (PTSD) موثر باشد.
3. دارو درمانی
هیچ دارویی به طور خاص برای اختلالات دوشخصیتی وجود ندارد. با این وجود روان پزشک می‌تواند با تجویز داروهای ضدافسردگی، ضد اضطراب و یا داروهای ضد روان پریشی به فراخور شرایط بیمار، به کنترل علایم این بیماری کمک کند تا حداقل آثار ثانویه این اختلال را کمی بهبود بخشد و بیمار بتواند زندگی روزمره خود را بهتر کنترل کند.
4. رفتار درمانی
دو روش درمان رفتاری برای افراد مبتلا به این اختلال مفید است که شامل درمان شناختی رفتاری (CBT) و رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) می‌شود. این روش‌ها بر افکار و رفتارهای شخص و مدیریت تأثیرات ناراحت کننده و طاقت فرسا (احساسات، عواطف یا خلق و خو) تمرکز دارند.
آیا اختلال شخصیت دوگانه با اختلال دو قطبی و شخصیت مرزی متفاوت است؟
هر سه مورد با این که شباهت‌هایی به هم دارند، اما سه دسته اختلال کاملا مجزا بوده و تفاوت‌های عمیقی با یکدیگر دارند.
فرد مبتلا به اختلال شخصیت مرزی تنها یک شخصیت ثابت دارد، هرچند که این شخصیت بسیار ناپایدار است و احساسات آنها نوسانات بسیاری دارد. دنیای درونی آنها پر از ترس رها شدن و ناامنی است و بسته به احساساتی که در لحظه دارند، ممکن است شما را خوب یا بد ببینند.
در واقع شاید افراد دچار اختلال شخصیت مرزی در لحظه فرد متفاوتی به نظر برسند. مثلا لحظه‌ای بسیار مهربان و لحظه‌ای یک آدم بی‌رحم باشند، اما همه‌ی این‌ها ناشی از نوسانات شدید احساسی آن‌هاست. در مقابل افراد دچار اختلال شخصیت دوگانه، دارای شخصیت‌های مجزا و بی ربط به یکدیگر هستند که می‌تواند سبب شود رفتارهای کاملا متفاوتی از خود نشان دهند.
اختلال دو قطبی نیز با اختلال شخصیتی تفاوت‌های متعددی دارد. افراد دچار اختلال دو قطبی مشکلی با هویت خود ندارند و در شناخت خود به مشکلی برنمی‌خورند. افسردگی از مراحل غالب در اختلال دو قطبی است در حالی که افسردگی از ویژگی‌های حتمی اختلال شخصیتی نیست، هرچند که شاید در اثر مشکلات متعدد به وجود بیاید. اختلال دو قطبی شایع‌تر است و مانع تمرکز یا خلاقیت افراد نمی‌شود، به طوری که تعدادی از هنرمندان مشخور به این بیماری مبتلا بوده‌اند. در مقابل اختلال شخصیتی می‌تواند مشکلات زیادی برای شخص به وجود بیاورد و خلاقیت و تمرکز او را از بین ببرد.
با توجه به این موضوع روانشناس باید با روش‌های مختلف درمان آشنای داشته باشد تا بتواند تشخیص درستی ارائه دهد زیرا مرز بین بیماری‌های روانی متلف بسیار باریک است. در آموزش روانشناسی شخصیت از فرادرس با انواع شخصیت و رویکردهای روانشناسی درباره شخصیت شناسی آشنا می‌شویم که می‌تواند برای دانشجویان روانشناسی و عموم مفید باشد.
کلام آخر
اختلال شخصیت دوگانه یک اختلال روانی است که در آن فرد دارای دو یا چند شخصیت متمایز است. افکار، اعمال و رفتار هر یک از این شخصیت‌ها ممکن است کاملا متفاوت باشد. در حالی که هیچ درمان قطعی‌ای برای این چند شخصیتی وجود ندارد، درمان طولانی مدت می‌تواند به افراد کمک کند اختلال خود را مدیریت کرده و آن را کنترل کنند.